News updates
-
Historic milestone: Angad Singh Saggu Becomes First Namdhari Headed for DC Role
Date: 23 Apr 2025
Namdhari Youth Angad Singh Saggu Secures 162nd Rank in UPSC, Inspires Future Generations
Ludhiana, April 23:
In a moment of immense pride for the Namdhari community, Angad Singh Saggu, a young and dedicated aspirant, has secured the 162nd rank in the prestigious UPSC Civil Services Examination. His remarkable achievement comes with the divine blessings of Sri Satguru Uday Singh Ji and marks a significant milestone for both his family and the broader Sikh community.
Angad Singh belongs to a respected Namdhari lineage. He is the grandson of the late Prof. Tara Singh Anjaan, son of Engineer Rana Tejwant Singh Saggu and Dr. Rajwant Kaur ‘Wariam’, and the maternal grandson of the late Jagdish Singh ‘Wariam’.According to community members, Angad Singh may be the first turbaned Namdhari to be appointed as a Deputy Commissioner (DC), a momentous development that serves as an inspiration for countless youth aspiring to serve the nation through civil services.
-
ਵੈਸਾਖੀ : ਨਵਾਂਪਣ
Date: 12 Apr 2025ਵੈਸਾਖੀ : ਨਵਾਂਪਣ
ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨਵੇਂਪਣ ਦਾ ਮੁਤਾਸਿਰ ਹੈ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ (Technology) ਦੇ ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਰਾਹੀਂ ਨਵੇਂ ਈਜਾਦ ਹੋ ਰਹੇ ਸਾਧਨ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਜਿੱਥੇ ਸੁਖਦਾਇਕ ਹਨ, ਉਥੇ ਹੋਰ ਨਵੀਂਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵੀ ਨਾਲ ਲਿਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜੋਕਾ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਇਕ challenge ਵਾਂਗ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਲੀਹੇ ਤੁਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਕੱਲੀ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਮਾਨਸਿਕ ਢਾਂਚਾ ਨਵੇਂਪਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਵੇਲਾ ਵਿਹਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ, ਸਾਧਨਾਂ, ਪਦਾਰਥਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨੂੰ ਤਿਲਾਂਜਲੀ ਦੇ ਕੇ ਨਵੀਂਆਂ ਉਸਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਇਸ ਨਵੇਂਪਣ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਜੇ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਅਤਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਗਤੀ ਹੀ ਨਵੇਂਪਣ ਵਿਚੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਵੈਸਾਖੀ ਨਵੇਂਪਣ ਦੀ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਵੈਸਾਖੀ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਰੀਝ, ਨਵੀਆਂ ਸੋਚਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮਹੀਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ ਦੀ ਜਿਆਦਾਤਰ 13 ਜਾਂ 14 ਤਾਰੀਖ਼ ਅਤੇ ਦੇਸੀ ਮਹੀਨੇ 'ਵੈਸਾਖ' ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਦਾ ਦਿਨ ‘ਵੈਸਾਖੀ’ ਹੈ। ‘ਵੈਸਾਖੀ' ਤਿਉਹਾਰ ਦਾ ਸਬੰਧ ਪੰਜਾਬੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਏਨਾ ਗਹਿਰਾ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਾਅ-ਮੰਡਲ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚਲੇ ਮੌਸਮ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਤਬਦੀਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਬਿਰਖਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਨਵੀਂ ਰੌਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਨਵੀਂਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਫੁੱਟਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤ ਸੁਨਹਿਰੀ ਰੰਗ ਦੇ ਸੁਹੱਪਣ ਬਿਖੇਰਦੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਕਿਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਕ ਤੇ ਮਾਇਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਵਿੱਚ ਲਬਰੇਜ਼ ਵੇਖਦਾ ਹੈ। ਲਾਲਾ ਧਨੀ ਰਾਮ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨ ਦੀ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਤਰਜ਼ਮਾਨੀ ਕਰਦੀ ਹੈ-
ਤੂੜੀ ਤੰਦ ਸਾਂਭ ਹਾੜੀ ਵੇਚ ਵੱਟ ਕੇ। ਲੰਬੜਾਂ ਤੇ ਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਕੱਟ ਕੇ।ਕੱਛੇ ਮਾਰ ਵੰਝਲੀ ਆਨੰਦ ਛਾ ਗਿਆ। ਮਾਰਦਾ ਦਮਾਮੇ ਜੱਟ ਮੇਲੇ ਆ ਗਿਆ।ਪੁਰਾਣਾ ਸਾਲ ਮੁੱਕਦਾ ਹੈ, ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੀ ਫਸਲ ਸਾਂਭ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਉਂਤਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਠੀਕ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪੁਰਾਣੇ ਪੱਤੇ ਝੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਵੇਂ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ, ਪੁਰਾਣੀ ਰਾਤ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਨਵਾਂ ਸੂਰਜ ਉਦੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਦਫ਼ਤਰੀ ਕੰਮਕਾਰ ਪੁਰਾਣੀ ਇਸੇ ਤਰਜ਼ 'ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ 30-31 ਮਾਰਚ ਤੱਕ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਅਪਰੈਲ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਜਾਂ ਵੈਸਾਖ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਵੇਂ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸ਼ੈਸ਼ਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ 'ਚ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਗੱਲ ਕੀ ਵੈਸਾਖੀ ਨਵਾਂਪਣ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਨਵੀਂਆਂ ਰੀਝਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨਵਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਅਸੀਂ 'ਵੈਸਾਖੀ' 'ਚੋਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਐਸੀਆਂ ਨਵੀਂਆਂ ਵੈਸਾਖੀਆਂ ਆਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਵੀਂ ਸੋਚ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਸਿਰਜਿਆ।
-
ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵੇਈਂ ਨਦੀ 'ਚੋਂ ਟੁੱਬੀ ਮਾਰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਪੈਗਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਆਖੀ ਸੀ-
ਨਾ ਕੋ ਹਿੰਦੂ ਨਾ ਮੁਸਲਮਾਨ
ਉਹ ਦਿਨ 1501 ਈ. ਦੀ ਵੈਸਾਖੀ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ।
-
ਜਿਸ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹਰਿਦੁਆਰ ਦੇ ਪੰਡਤਾਂ ਦਾ ਚੜ੍ਹਦੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦਾ ਭਰਮ ਤੋੜਿਆ। ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੇ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਰੂਪੀ ਸੂਰਜ ਨਾਲ ਰੁਸ਼ਨਾਇਆ ਤਾਂ ਉਹ 1505 ਈ. ਦੀ ਵੈਸਾਖੀ ਦਾ ਹੀ ਦਿਨ ਸੀ।
-
ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਬਾਉਲੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਿੱਟੀ ਪੁੱਟੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਪਰ ਪਾਣੀ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਕੜ ਨੇ ਕਈ ਦਿਨ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾ ਛੱਡੀ ਸੀ। ਉਸ ਕੜ ਨੂੰ ਮਾਣਕ ਚੰਦ ਨਾਮ ਦੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਨੇ 1559 ਈ. ਦੀ ਵੈਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਤੋੜਿਆ ਸੀ।
-
ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਮੇਲਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਾਈ ਪਾਰੋ ਜੁਲਕਾ ਦੀ ਅਰਜ਼ 'ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਥ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਈ ਰੀਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਵੈਸਾਖੀ ਵਾਲਾ ਹੀ ਦਿਨ ਸੀ 1567 ਈ. ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ।
-
ਮੁੱਖ ਘਟਨਾ ਜਿਹੜੀ ਸਿੱਖ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਆਨੰਦਪੁਰ 'ਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹ 1699 ਈ. ਦੀ ਵੈਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਨਵਾਂ ਸੁਪਨਾ ਸਿਰਜਿਆ। ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਖਲੋ, ਹਕੂਮਤ ਨਾਲ ਆਢਾ ਲੈਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਰੂਹ ਫੂਕੀ। ਜ਼ਬਰਨ ਧਰਮ ਬਦਲਣ ਵਾਲੀ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰਹੁ ਰੀਤਾਂ ਦਾ ਨਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀ, ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਆਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੱਟ ਦੇਣ ਵਾਲੀ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਨ-ਸਵੰਨਤਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹਕੂਮਤ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖੜ੍ਹੇ, ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਹਲੂਣਿਆ, ਜੋ ਗੁਲਾਮੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਆਪਣੇ ਦਿਨ ਕੱਟੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਕਰਵਾਇਆ-
ਇਕ ਪੈਰ ਘੱਟ ਤੁਰਨਾ ਪਰ ਤੁਰਨਾ ਮਟਕ ਦੇ ਨਾਲ।
ਉਹ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਾਲਮੀ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਥਰ-ਥਰ ਕੰਬਦੇ ਸੀ, ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨਾਲ ਆਢਾ ਲੈਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।
- ਇਕ ਹੋਰ ਘਟਨਾ, ਜਿਹੜੀ 1857 ਈ. ਦੀ ਵੈਸਾਖੀ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਰੰਗਦੀ ਹੋਈ ਲੈ ਕੇ ਆਈ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੁਕਮਰਾਨ ਮੁਗਲ ਸਨ, ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਾਰਨ-ਪੰਜਾਬੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਹੁਣ ਹੁਕਮਰਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੀ ਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਾਧਨ-ਪ੍ਰਸਤ ਬਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਗ਼ਰੀਬ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਕਿਰਤ ਦਾ ਵੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ। ਹੁਣ ਦੁਬਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜ਼ਰਖੇਜ਼ ਭੂਮੀ, ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਤਲ, ਧਰਮ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਗਈ। ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰ, ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦਾ ਜੂਲਾ ਲਾਹ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਜਿਊਣ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਸੀ। ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ) ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1857 ਈ. ਦੀ ਵੈਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਉੱਠੀ ਸੀ।
ਵੈਸਾਖੀ ਤੋਂ 15-20 ਦਿਨ ਪਹਿਲੇ ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਜਿੱਥੇ ਭੂਗੋਲਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੌਸਮੀ ਨਵਾਂਪਣ ਜਾਂ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਨ ਨੂੰ ਮੁਤਾਸਰ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਸਾਖੀਆਂ ਵੀ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਦਿਨ ਇਹੀ ਸਨ।
ਭਜਨ ਸਿੰਘ
ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ
ਮੋ:9988445538 -
-
ਸਿਖ ਪ੍ਰੰਪਰਾ, ਸਰੂਪ ਤੇ ਮਰਯਾਦਾ
Date: 26 Mar 2025ਸਿਖ ਪ੍ਰੰਪਰਾ, ਸਰੂਪ ਤੇ ਮਰਯਾਦਾ
ਸਤਿਗੁਰੂ
ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰ ਗੱਦੀ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਵਿਚ ਦੇਹ ਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰੀਤ ਚਲਾ ਦਿਤੀ। ਏਸੇ ਬਾਰੇ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:
“ਸਾਰਾ ਕਲਿਜੁਗ ਭੋਗਸੀ ਨਾਨਕ ਧਰ ਅਵਤਾਰ।”
ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਦੇਹਧਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਰੀਤ ਚਲਾਈ ਤੇ ਗੁਰੂ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਰਾਮਕਲੀ ਦੀ ਵਾਰ (ਸੱਤਾ ਬਲਵੰਡ ਦੀ ਵਾਰ) ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:
ਨਾਨਕਿ ਰਾਜੁ ਚਲਾਇਆ ਸਚੁ ਕੋਟੁ ਸਤਾਣੀ ਨੀਵ ਦੈ।ਲਹਣੇ ਧਰਿਓਨੁ ਛਤੁ ਸਿਰਿ ਕਰਿ ਸਿਫਤੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਪੀਵਦੈ।ਮਤਿ ਗੁਰ ਆਤਮ ਦੇਵ ਦੀ ਖੜਗਿ ਜੋਰਿ ਪਰਾਕੁਇ ਜੀਅ ਦੈ ।ਗੁਰਿ ਚੇਲੇ ਰਹਰਾਸਿ ਕੀਈ ਨਾਨਕਿ ਸਲਾਮਤਿ ਥੀਵਦੈ।ਸਹਿ ਟਿਕਾ ਦਿਤੋਸੁ ਜੀਵਦੈ।ਅਤੇ ਗੂਜਰੀ ਰਾਗ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:
ਅਬਿਚਲ ਨੀਵ ਧਰੀ ਗੁਰ ਨਾਨਕ ਨਿਤ ਨਿਤ ਚੜੈ ਸਵਾਈ॥
ਇਹ ਪੰਕਤੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਓਦੋਂ ਉਚਾਰੀ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਤਾਪ ਤੋਂ ਆਰਾਮ ਆਇਆ। ਇਹ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਦੀ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਦੇਹਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਜੋ ਰੀਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਚਲਾਈ ਹੈ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲੇ ਅਗੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਨੀਂਵ ਪੱਕੀ (ਅਬਿਚਲ) ਹੈ, ਓਹ ਸਦਾ ਵਾਸਤੇ ਸਥਿਰ ਹੈ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਨਣੋਂ ਹਟ ਗਏ ਨੇ, ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਨਣੋਂ ਹਟ ਜਾਣ ਨਾਲ ਨਾ ਤੇ ਉਹ ਰੀਤ । ਮਿਟ ਸਕਦੀ ਹੈ - ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਨੀਂਹ ਖੁਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸੱਚ ਹੀ ਰਹੇਗਾ। ਸੱਚ ਝੂਠ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਬੇਸ਼ੱਕ ਕਦੀ ਝੂਠ ਹਾਰਦਾ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸੱਚ ਵੀ ਪਰ ਇੰਞ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਝੂਠ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦਾ ਮੁਖੌਟਾ ਪਹਿਨਾ ਕੇ ਸਦਾ ਲਈ ਚਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ “ਝੂਠ ਵਿਚ ਫੁਰਤੀ ਚਲਾਕੀ ਬਹੁਤ ਹੈ, ਪਰ ਦਮ ਨਹੀਂ ਸੱਚ ਬਰਾਬਰ। "
ਕੁਝ ਸੱਜਣ ਦੇਹਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰੀਤ ਨੂੰ ਨਕਾਰਨ ਲਈ ਕਈ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇਂਦੇ ਨੇ। ਆਖਦੇ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰ ਗੱਦੀ ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤੀ। (ਪੰਚ ਪਰਵਾਣ ਪੰਚ ਪਰਧਾਨ) ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰ-ਗੱਦੀ ਪੰਥ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤੀ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰ ਗੱਦੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਦਸਾਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦਾ ਸਰੂਪ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿਤਾ।
ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ 'ਪੰਚ ਪਰਵਾਨਪੰਚ ਪਰਧਾਨ' ਤੇ ਪੰਥ ਗੁਰੂ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਹਟਦੇ ਹਟਦੇ 'ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ' ਦੀ ਗੱਲ ਉਪਰ ਪੱਕੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਨੇ। ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਉਹ ਦਸਾਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਦੇਹ ਤੱਕ ਆਖਦੇ ਨੇ ਉਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਵੀ ਇਕ ਸਰੂਪ ਬਾਰੇ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਸ ਸਰੂਪ ਦੀ ਕਾਂਟ ਛਾਂਟ ਕਰਕੇ ਮਨ ਪਸੰਦ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਪਰਸਪਰ ਝਗੜਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਧਿਰ ਆਖਦੀ ਹੈ “ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚੋਂ ਰਾਗ ਮਾਲਾ ਕੱਢ ਦਿਓ' ਕੋਈ ਦੂਸਰੀ ਧਿਰ "ਮੰਗਲਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਧਾਰਨਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਭਸੌੜ ਦੇ ਪੰਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਆਪਣੇ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦੇਹ ਵਿਚੋਂ ਸਾਰੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਭਟਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ (ਸੁੰਦਰ ਦੀ ਸਦ ਤੇ ਸੱਤਾ ਬਲਵੰਡ ਦੀ ਵਾਰ ਤੱਕ) ਕੱਢ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰਚਿਤ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਨੇ ।
ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਕਿ "ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਹੀ ਬੀੜ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?" ਤਾਂ ਆਪ ਨੇ ਫ਼ਰਮਾਇਆ ਸੀ ਕਿ "ਜਿਸ ਬੀੜ ਤੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਹੈ ਤੇ ਅਸੀਂ ਓਸੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ।”
ਅਸੀਂ ਜਿਹੜੇ ਦੇਹਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਹਾਂ। ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੀ ਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਮੰਨ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਾਂ-ਸਾਡੇ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਸਰੂਪ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਅਸਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਮਰਯਾਦਾ ਦਾ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਜੰਗਲ ਪਾਣੀ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਿਨਾਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਿਆਂ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤਾਬਿਆ ਨਹੀਂ ਬੈਠਣਾ। ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਸੱਜਣ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ "ਸਤਿਗੁਰੂ" ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਓਹਨਾਂ ਵਿਚ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕੋਈ ਮਰਯਾਦਾ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਇਕ ਵਾਰ ਦੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਭਾਵੇਂ ਦਿਨ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਜੰਗਲ ਪਾਣੀ ਹੋ ਆਉਣ। ਅਸੀਂ ਜਿਹੜੇ ਦੇਹਧਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ-ਸ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦੇ, ਮਾਸ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ, ਪਰ 'ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ' ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਕਿਸੇ ਮਰਯਾਦਾ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕਿ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਤੇ ਮਾਸ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਤਾਬਿਆ ਨਹੀਂ ਬਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। 'ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ' ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਖ਼ਬਾਰ 'ਅਜੀਤ' ਨੇ ਇਕ ਦਿਲਚਸਪ ਖ਼ਬਰ ਇਹ ਵੀ ਛਾਪੀ ਹੈ ਕਿ 'ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਹੈਨ' ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਤੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦੇਣਾ ਹੈ ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਜੇ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਂਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ- ਸੋਚਿਆ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਆਦਰ ਸਤਿਕਾਰ ਹੈ।
ਅਸਲ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਮਰਯਾਦਾ ਬਣਾਉਣੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਹਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕਰਵਾਉਣਾ ਦੇਹਧਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਮਰਯਾਦਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਹੀ ਚਲਾਈ ਹੋਈ ਹੈ।
ਸਾਡੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਜਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਅਗੇਤ ਪਛੇਤ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁਝ ਐਸੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਯਕੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੇਹਧਾਰੀ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤੁਕ ਵਿਚ ਅਦਲ ਬਦਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਚੌਥੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਉਚਾਰੀ ਹੋਈ ਗਉੜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਪਉੜੀ ਹੈ। “ਨਾਨਕ ਵੀਚਾਰਹਿ ਸੰਤ ਜਨ ਚਾਰਿ ਵੇਦ ਕਹੰਦੇ।” ਇਸੇ ਵਾਰ ਵਿਚ ਇਹੋ ਪਉੜੀ-ਪਉੜੀ ਮਹਲਾ ੫ ਲਿਖ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਵਿਚ ਦੋ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ :
ਨਾਨਕ ਵੀਚਾਰਹਿ ਸੰਤ ਮੁਨਿ ਜਨਾਂ ਚਾਰਿ ਵੇਦ ਕਹੰਦੇ
ਦੋ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹੋਰ ਹਨ, ਇਕ ਰਾਮ ਰਾਇ ਦੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ। ਰਾਮ ਰਾਇ ਗੁਰੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ- ਏਸੇ ਕਰ ਕੇ ਸ੍ਰੀ | ਕੇ। ਗੁਰੂ ਹਰ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿਤਾ ਕਿ ਤੁਕ ਪਲਟਾਉਣ ਵਾਲਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਨਾ ਵਿਖਾਏ। ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੀਲੇ ਬਸਤਰ ਲਾਹ ਕੇ ਲੀਰ ਲੀਰ ਕਰ ਕੇ ਫੂਕ ਦਿਤੇ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਤੁਕ ਪਲਟਾ ਦਿਤੀ। ਆਪ ਨੇ ਇਕ ਸੌ ਇਕ ਵਾਰੀ ਇਹ ਤੁਕ ਪੜ੍ਹੀ :
ਨੀਲ ਬਸਤ੍ਰ ਲੇ ਕਪੜੇ ਫਾੜੇਤੁਰਕ ਪਠਾਣੀ ਅਮਲੁ ਗਵਾਇਆ॥ਆਪ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪਦਵੀ ਤੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਸਨ ਅਤੇ ਤੁਕ | ਪਲਟਾਉਣ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਤੁਕ ਪਲਟਾਉਣ ਤੇ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।
ਪਰ ਏਧਰ 'ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ' ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਨਿੰਘਮ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-"ਵਰਤਮਾਨ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਚਾਹੁੰਣ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਦੇਣ ਤੇ ਜੋ ਜੀ ਆਵੇ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਲਿਖ ਦੇਣ।”
ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਬੀੜਾਂ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਲਦੀ ਮਿਲਦੀ ਨਹੀਂ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਜੇਹੜਾ ਕੋਈ ਚਾਹੇ ਚੁਨੌਤੀ ਦੇ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਬੀੜ ਨੂੰ ਵੀ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦੇਹ ਆਖ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲੈਣਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੁਰ ਮਰਯਾਦਾ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ।
ਪੰਚ ਪਰਵਾਨ ਪੰਚ ਪਰਧਾਨ
ਜਿੰਨੇ ਸਿਆਣੇ ਓਨੀ ਮੱਤ - ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਬਹੁਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਸੱਜਣ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗੱਲ-ਗੱਲ ਤੇ ਪਰਧਾਨ' ਦੀ ਰਟ ਲਾ ਕੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਨੂੰ ਇਕ ਜਮਹੂਰੀ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਦਾ ਅਜੋਕਾ ਵਿਚਾਰ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਆਇਆ ਤੇ ਇਹ ਸੱਜਣ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਵਿਚ ਵੀ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪਿਛਾਂਹ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਪਰਚਾਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜਮਹੂਰੀਅਤ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ ਸੀ- ਪੰਜਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੂੰ ਗੁਰ ਗੱਦੀ ਦੇ ਕੇ ।
ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ੧੭੫੬ ਬਿ. ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਹੈ ਕੋਈ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜਿਹੜਾ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ ਇਹ ਆਖ ਸਕੇ ਕਿ ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਥ ਦੀ ਹਰੇਕ ਕਾਰਵਾਈ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ ਕੈਬਨਿਟ ਹੀ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵਾਂਗ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੇ ਕੇਵਲ ਆਈਨੀ ਸਰਬਰਾਹ ਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੀ ਹਰੇਕ ਕਾਰਵਾਈ ਉਪਰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੀ ਮੋਹਰ ਲਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ?
ਰਹੀ ਗੱਲ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਦੀ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਚ ਨਿਕਲੇ । ਗੜ੍ਹੀ । ਵਾਲੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾ ਗਏ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਕਈ ਸਾਲ ਗੁਰ ਗੱਦੀ ਨੂੰ ਸਸ਼ੋਭਤ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪੰਚ ਪਰਵਾਨ ਪੰਚ ਪਰਧਾਨ ਦੀ ਰੀਤ ਚਲਾ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਤੋਂ ਵਧ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਸੌਂਪ ਦਿਤਾ ਹੋਵੇ। ਸਗੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਤੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣੂੰ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚਲੀ 'ਮਸੰਦਾਂ' ਦੀ ਰੀਤ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿਤਾ ਤੇ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਲਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵੇਖ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲਣ ਤੇ ਵੀ ਜਿਹੜਾ ਗੁਰੂ ਨਹੀਂ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਗੁਰ ਗੱਦੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅਧਿਕਾਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਲੈ ਕੇ ਮੰਜੀਆਂ ਜਾਂ ਮਸੰਦਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਉਸ ਤੋਂ ਜੇ ਕੋਈ ਇਹ ਆਖੇ ਕਿ ਆਪ ਨੇ ਗੁਰ ਗੱਦੀ ਪੰਥ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤੀ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿਚ ਪਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ।
ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਜਾਣ ਦਾ ਅਰਥ ਏਨਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਕੇ ਸਿੱਖ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਇਕ ਸੂਰਬੀਰ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ, ਅਰਥਾਤ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਰਗੇ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਏ। ਜੋ 'ਮੁਖ ਤੇ ਹਰਿ ਚਿਤ ਮਹਿ ਜੁਧ' ਬਿਚਾਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ। ਨਾ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਥਾਵੇਂ ਪੰਥ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ।ਉਸ ਤੋਂ ਪੂਰੇ ੧੫੮ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਫਿਰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਪੰਜਾਂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਸੰਤ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ ਵੀ ਓਵੇਂ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵਿਦੇਸੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜੁਝਾਰੂ ਅਮਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣੇ ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਾਜੇ ਹੋਏ ਪੰਜ ਪਿਆਰੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸੰਗਠਤ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ।
ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ
ਗੁਰਗੱਦੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਅੱਜ ਤਕ ਇਹ ਦਸਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਚਲਾਈ ਹੋਈ ਦੇਹਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰੀਤ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਪਈ? ਕੀ ਕਮੀ ਜਾਪੀ ਸੀ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤਿਤੱਵ ਵਿਚ, ਜੋ ਆਪ ਨੇ ਏਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਅਗੋਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਇਕ ਗੁਰੂ ਵਿਅਕਤੀ ਹੋਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਦਿੱਤੀ-ਆਖ ਕੇ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਮਨਪਸੰਦ ਅਰਥ ਕਰ ਕੇ ਮਨ ਭਾਉਂਦੀ ਸਿੱਖੀ ਮਰਯਾਦਾ ਧਾਰਨ ਕਰ ਕੇ ਹੰਨੇ-ਹੰਨੇ ਚੌਧਰ ਦਾ ਇਕ ਕਦੇ ਨਾ ਮੁਕਣ ਵਾਲਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਿਹੜੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਮਸੰਦਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਸੀਮਿਤ ਜਿਹੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਵੇਖ ਕੇ ਮਸੰਦਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸਿਲਸਿਲਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿਤਾ ਸੀ ਕੀ ਉਹੋ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਿਆਈ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੰਥ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵੱਧ ਮਸੰਦਾਂ ਦੀ ਸਾਜਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ? ਆਖ਼ਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਮਸੰਦ ਵੀ ਤਾਂ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਬੀੜਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ! ਧੀਰ ਮੱਲ ਤੇ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੇ ਵੀ ਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਬੀੜਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਹੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀਆਂ ਗੱਦੀਆਂ ਕਾਇਮ ਕਰ ਰਖੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਹਰ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਾ ਧੀਰ ਮੱਲੀਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਰਾਮ ਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿਚ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਪੰਥ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਜੋ ਧਰਮ ਧੀਰ ਮੱਲੀਆਂ ਤੇ ਰਾਮ ਰਾਈਆਂ ਨਿਭਾਇਆ ਸੀ ਅੱਜ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਆਚਰਣ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਵਖਰਾ ਹੈ?
ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਬਾਰੇ
ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰਚਿਤ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਓਹੋ ਆਦਰ ਮਾਣ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ । ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਹ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਰਚਨਾਕਾਰ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਟ ਪੂਜਨੀਕ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਜੇ ਪਹਿਲੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦਸਮ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵੀ ਗੁਰੂ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਪਰ ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਨਾ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਨਾ ਪਰਸਪਰ ਤੌਰ ਤੇ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਮੱਤ ਹਨ। ਕੁਝ ਕੁ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੱਤ ਹੈ ਕਿ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕੁਝ ਕੁ ਉਸ ਨੂੰ ਦਸਮ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ। ਕੁਝ ਹੋਰ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਬਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਨੂੰ ਆਖੇਪਕ। ਕੁਝ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਚੰਡੀ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਕੁ ਚੰਡੀ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਤਾਂ ਦੁਰਗਾ ਹੀ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਆਖਦੇ ਨੇ ਕਿ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਰਚਨਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਦਲੀਲ ਇਹ ਦੇਂਦੇ ਨੇ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਰੋਹ ਭਰਨ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਵਾਲੀਆਂ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ: 'ਦੇਹ ਸ਼ਿਵਾ ਬਰ ਮੋਹਿ ਇਹੈ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮਨ ਤੇ ਕਬਹੂ ਨ ਟਰੋਂ । ' ਵਾਲੇ ਸਵੱਈਏ ਨੂੰ ਬੜੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਗਾ-ਗਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਤਾਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ 'ਸ਼ਿਵਾ' ਦਾ ਅਰਥ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਸਵੱਈਆ ਚੰਡੀ ਚਰਿਤ੍ਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਰ ਨਾਮੀ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ 'ਸ਼ਿਵਾ' ਦਾ ਅਰਥ 'ਦੁਰਗਾ' ਹੀ ਦਸਿਆ ਹੈ।
ਅਸਲ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਾਂਗ ਆਦਰ ਸਤਿਕਾਰ ਮਿਲਦਾ ਸੀ। ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਉਹ ਬੀੜਾਂ ਅਜੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ 'ਦਸਮ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ' ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਬੀੜਾਂ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿਚ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ' ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੰਪੂਰਨ ਬੀੜ ਭਾਵੇਂ ਦੋ ਜਿਲਦਾਂ ਜਾਂ ਬਹੁਤੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਇਹ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ-ਭਾਵ ਪਹਿਲੇ ਸਤਿਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਉਹ ਕੇਹੜੀ ਹੈ ? ਉਹ ਹੈ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ; ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਕ ਦਸਮ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਲਹਿਰ ਸਮੇਂ ਦੋਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਵਖਰੀ ਵਖਰੀ ਧਾਰਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਜੋ ਕਿ ਇਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਮੁਤਾਬਕ ਅਰਥ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜੋ ਚੰਗਾ ਲਗੇ ਮੰਨਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਕੁੰਡਾ ਗਰਦਨ ਉਪਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ ਚਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।
ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਅਜੇ ਵੀ ਇਹ ਮਰਯਾਦਾ ਹੈ ਕਿ ਓਥੇ ਤਿੰਨ ਬੀੜਾਂ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਬੀੜਾਂ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੈਕਾਲਮ ਨੇ 'ਸਕੈੱਚ ਆਫ਼ ਦਾ ਸਿੱਖਸ' ਨਾਮੀ ਆਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਸਮੇਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਿਆਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਬਹਿ ਕੇ ਗੁਰਮਤਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਸਾਰੇ ਮੁਖੀ ਸਿੱਖ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਆਪਣੇ ਪਰਸਪਰ ਵਿਰੋਧ ਭੁਲਾ ਕੇ ਧਰਮ ਦੀ ਉਨਤੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੇ ਸਨ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਓਥੇ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀਆਂ ਬੀੜਾਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਉਠ ਕੇ ਖੜੋ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਮੈਕਾਲਮ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਓਦੋਂ ਹੀ ਲਿਖੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਸ੍ਰੀ | ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਦੇਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਲੀ। ਮੈਕਾਲਮ ਨੇ ਓਦੋਂ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ 'ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕਾ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।'
ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ
ਮੈਕਾਲਮ ਨੇ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਾਰੇ ਵੀ ਕੁਝ ਤੱਥ ਦਿਤੇ ਹਨ, ਤੇ ਉਹ ਓਸੇ ਮਰਯਾਦਾ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਅਸੀਂ ਨਾਮਧਾਰੀ ਅੱਜ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ: 'ਫਿਰ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਉਠ ਕੇ ਖਲੋ ਜਾਂਦੇ, ਜੈਕਾਰਾ ਛਡਦੇ ਤੇ ਸੀਸ ਨਿਵਾਉਂਦੇ ਹਨ।' ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਏਹੋ ਹਵਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਸਾਦ ਹੈ ਜੋ ਪੂਰਨ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਾਰੇ ਉਸੇ ਮਰਯਾਦਾ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਾਂ ਜਿਹੜੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ।
ਗੁਰਮੰਤ੍ਰ ਜਾਂ ਨਾਮਘਟਿ ਘਟਿ ਪੂਰਿ ਰਹੇ ਸੁਖ ਸਾਗਰ ਭੈ ਭੰਜਨ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਾਨ ।ਮਨਹਿ ਪ੍ਰਗਾਸੁ ਭਇਓ ਭ੍ਰਮ ਨਾਸਿਓ ਮੰਤ੍ਰ ਦੀਓ ਗੁਰ ਕਾਨ॥ਗੁਰ ਮੰਤ੍ਰ ਜਾ ਨਾਮ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਪਰੋਕਤ ਬਾਣੀ ਕੋਈ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦੀ ਅਤੇ ਏਹੋ ਹੀ ਗੁਰ ਮਰਯਾਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਨਾਮਧਾਰੀ ਏਸੇ ਮਰਯਾਦਾ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਵਾਲੇ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਗੁਰ ਮੰਤ੍ਰ ਜਾਂ ਨਾਮ ਕੰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਜਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਨਾਮਧਾਰੀ ਇਸ ਮਰਯਾਦਾ ਦੇ ਪੱਕੇ ਧਾਰਨੀ ਹਾਂ ਕਿ ਗੁਰਮੰਤ੍ਰ ਲੈਣਾ ਸਿੱਖ ਵਾਸਤੇ ਪਹਿਲਾ ਕਰਤੱਵਯ ਹੈ। ਜੋ ਪੁਰਸ਼ ਇਹ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂ ਜੂਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਨਖਿਧ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਹਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ:
ਗੁਰ ਮੰਤ੍ਰ ਹੀਣਸ਼ ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਧ੍ਰਿਗੰਤ ਜਨਮ ਭ੍ਰਸਟਣਹਕੂਕਰਹ ਸੂਕਰਹ ਗਰਧਭਹ ਕਾਕਹ ਸਰਪਨਹ ਤੁਲਿ ਖਲਹ॥ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਦੇਹ ਆਖ ਕੇ ਤੇ ਸੱਚਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਮੰਨ ਕੇ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਲਿਖੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕੀ ਆਖੇ? ਜਦੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਸਮੇਂ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਗਏ ਤਾਂ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਨੇ- (ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ) ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਇਕ ਫ਼ਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਗਸ਼ਤੀ ਚਿੱਠੀ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰੇ ਤਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਨਾਮਧਾਰੀ ਕੰਨ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਕਲਾਮ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਤੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਖ਼ਤਾਂ ਤੇ ਨਾ ਚੜ੍ਹਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੂਕਿਆਂ ਜਾਂ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਨਾਮ ਅਥਵਾ ਗੁਰਮੰਤ੍ਰ ਲੈਣ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਏਹ ਮਖ਼ੌਲ ਵੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤਾ: ਕੰਨਾ ਮੁੰਨਾ ਕੁਰਰਰ, ਤੂੰ ਮੇਰਾ ਚੇਲਾ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਗੁਰਰਰ।
ਕੰਨ ਵਿਚ ਨਾਮ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਹੀ ਚਲਾਈ ਹੈ ਕੋਈ ਮੰਨੇ ਜਾਂ ਨਾ ਮੰਨੇ - ਅਸੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ :
ਹਮਰੇ ਜਗਜੀਵਨ ਹਰਿ ਪ੍ਰਾਨ।ਹਰਿ ਊਤਮੁ ਰਿਦ ਅੰਤਰਿ ਭਾਇਓ ਗੁਰਿ ਮੰਤੁ ਦੀਓ ਹਰਿ ਕਾਨ॥(ਪ੍ਰਭਾਤੀ ਮਹਲਾ ੪ ਪੰਨਾ ੧੩੩੫)ਨਾਮਧਾਰੀ ਮਸਤਾਨੇ
ਕੂਕੇ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਧੁਨ ਸੁਣ ਕੇ ਜਾਂ ਨਾਮ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਰੰਗੇ ਜਾ ਕੇ ਮਸਤਾਨੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਬੇਸ਼ਕ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਓਨੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ 'ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ' ਦੇ ਦਾਅਵੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗੱਲਾਂ ਉਡਾਈਆਂ। ਮਜ਼ਾਕ ਕੀਤੇ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਾਂਗ 'ਹਾਲ' ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਗੱਲ ਏਥੇ ਵੀ ਓਹੋ ਹੀ ਹੈ- ਸੱਚ ਨੂੰ ਸੱਚ ਨ ਮੰਨਣ ਦੀ।
ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਸਤੀ ਦੇ ਇਸ ਰੰਗ ਦੀ ਦੇਣ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਵਲੋਂ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਮਸਤੀ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਕੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬੇਤਾਲਾ ਆਖਿਆ ਸੀ :
ਕੋਈ ਆਖੇ ਭੂਤਨਾ ਕੋ ਕਹੈ ਬੇਤਾਲਾ।ਕੋਈ ਆਖੈ ਆਦਮੀ ਨਾਨਕੁ ਵੇਚਾਰਾ।ਭਇਆ ਦਿਵਾਨਾ ਸਾਹ ਕਾ ਨਾਨਕੁ ਬਉਰਾਨਾ।ਜੇਹੜੇ ਸੱਚੇ ਦਿਲੋਂ ਨਾਮ ਜਪਦੇ ਨੇ ਤੇ ਲਿਵਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਉਹ ਮਸਤਾਨੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 'ਨਾਮ' ਨੂੰ ਹੀ ਮਖ਼ੌਲ ਨਾਲ 'ਕੰਨਾ ਮੰਨਾ ਕੁਰਰ', ਆਖਣਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਸਤੀ ਨੂੰ ਕੀ ਸਮਝਨਾ ਏ ਤੇ ਮਸਤਾਨੇ ਕੀ ਹੋਣਾ ਹੈ?
ਪਹਿਰਾਵਾ
ਸਾਡੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਈ ਲੋਕ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ। ਪਰ ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਪਹਿਰਾਵੇ ਉਤੇ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗੁਰ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਤੇ ਮਰਯਾਦਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਨਾਹਰ ਸਿੰਘ ਐਮ. ਏ. ਨੇ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਇਸ ਭਾਵ ਦਾ ਕੁਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਛੋਟੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਤਾਂ ਕਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਫਿਰ ਵੀ ਜੋ ਸਿੱਖੀ ਤੇ ਮਰਯਾਦਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੱਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਬਦੀਲੀ ਤੋਂ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਜੇ ਕਿਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਹੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ, ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਪਹਿਰਾਵਾ ਸਭ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ।
ਅੱਜ ਵੀ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਸੂਰਮਿਆਂ ਤੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਕਈ ਉਹਨਾਂ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਲਗੀਆਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਨਾਮਧਾਰੀ ਕਦੇ ਗਏ ਨਹੀਂ। ਉਹਨਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਅਤੇ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਨੂੰ ਵੇਖੋ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਦਿਸੇਗਾ। ਬਿਲਕੁਲ ਇਕੋ ਪਹਿਰਾਵਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਰ (ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਦੇ ਕਰਤਾ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਕਾਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤਾਂ ਨਾਮਧਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨੀ ਕਾਰ ਨੇ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਛਾਪੀਆਂ ਨੇ। ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਹੇਠ (ਜਿਸ ਉਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਹੂ-ਬ-ਹੂ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਵਰਗੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿਚ ਹਨ)। ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦਸਤਾਰੇ ਵਿਚ।
ਜਿਹੜੀ ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਦਸਤਾਰਾ ਸਾਡੇ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਓਹੀ ਜਾਨਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹ ਦਸਤਾਰਾ ਚਲਾਇਆ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਸਤਾਰੇ ਤੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਉਪਰ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗੁਰਮੁਖੀ ਹੈ, ਮਨਮੁਖੀ ਜਾਂ ਬੇ-ਮੁਖੀ ਨਹੀਂ।
ਸਣਕੇਸੀਂ ਇਸ਼ਨਾਨ
ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਸਣ-ਕੇਸੀਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮਰਯਾਦਾ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਣਾ ਸਿੱਖ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮਾਝ ਰਾਗ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। "ਮੁਇਆ ਜੀਵਦਿਆ ਗਤਿ ਹੋਵੈ ਜਾਂ ਸਿਰਿ ਪਾਈਐ ਪਾਣੀ।” ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਹ ਮਰਯਾਦਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਓਨਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਅਗਲੀ ਤੁਕ ਵਿਚ ਲਿਖ ਦਿਤਾ ਹੈ। 'ਨਾਨਕ ਸਿਰਖੁਥੇ ਸੈਤਾਨੀ ਏਨਾ ਗਲ ਨ ਭਾਣੀ' ਪਹਿਲਾਂ ਏਹ ਮਰਯਾਦਾ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਸਲੋਤਰ ਫੜ ਕੇ ਖਲੋਂਦੇ ਸਨ, ਜੇ ਕੋਈ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਗਿਆ ਕੇਸਾਂ ਸਮੇਤ ਚੁਭੀ ਨਾ ਲਾਉਂਦਾ ਤਾਂ ਆਖਦੇ ਸਨ: "ਓਏ ਕੱਚਿਆ ਪਿੱਲਿਆ ਤੂੰ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਜਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ।”
ਕੀਰਤਨ ਤੇ ਚੌਰ
ਕੁਝ ਲੋਕ ਪੁੱਛਦੇ ਨੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਚੌਰ ਕਿਉਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਨੇ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਨੇ । ਅਸੀਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। ਦੇਹਧਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਹਾਂ ਤੇ ਦੇਹ-ਧਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਲਈ ਚੌਰ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਹੀ ਚਲਾਈ ਹੈ। ਇਹੋ ਹੀ ਮਰਯਾਦਾ ਹੈ।
ਹੁਣ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵੀ ਬਦਲ ਗਈਆਂ ਨੇ । ਹੁਣ ਨਵੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਵਿਖਾਏ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਅਤੇ ਸਿਰ ਉਪਰ ਦਸਤਾਰ ਵੀ ਸਿੰਘ ਸਭਾਈ ਢੰਗ ਦੀ ਸਜਾ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਨੇ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਇਕੱਲਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਤਸਵੀਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਦੀ। ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਾਲਾ ਤੇ ਮਰਦਾਨਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਬਾਲਾ ਚੌਰ ਕਰਦਾ ਵਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਰਦਾਨਾ ਰਬਾਬ ਵਜਾਉਂਦਾ।
ਦੇਹਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਗਿਣੀ ਮਿਬੀ ਗੋਂਦ ਨਾਲ ਹੀ ਤਸਵੀਰਾਂ ਵਿਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਕਰ ਦਿਤਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਦਸਤਾਰ ਵਲੋਂ ਵੀ ਮਾਡਰਨ ਲਗਣ ਲੱਗ ਪਏ ਨੇ । ਬਾਲੇ ਮਰਦਾਨੇ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਗ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰ ਕੇ ਚੌਰ ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਵੀ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਅਲੋਪ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪਰ ਅਸੀਂ ਨਾਮਧਾਰੀ ਉਸ ਮਰਯਾਦਾ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੂੰ ਚੌਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਗਾਇਆ । ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗ਼ੈਰ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਸਿੱਧੀਆਂ ਜਾਂ ਫ਼ਿਲਮੀ ਰੀਤਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋ ਗਿਆ ਏ ਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਰਾਗ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਵਰਨਿਤ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।
ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਉਪਰ ਵੀ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ | ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿਚ ਗਾਉਣ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਮਰਯਾਦਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਤੋਰੀ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਪੱਕ ਕੀਤਾ ਅਸੀਂ ਉਸ ਉਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਹਾਂ ਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਜੋ ਕੁਝ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਹਵਨ ਯੱਗ ਤੇ ਗਊ ਰੱਖਿਆ
ਅਸੀਂ ਹਵਨ ਯੱਗ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਨਵੀਂ ਮਰਯਾਦਾ ਵਾਲੇ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਇਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਰੀਤ ਹੈ। ਗਊ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਸਵਾਲ ਵੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਸਵਾਲ ਕੋਈ ਮਹਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਰਖਦਾ ਕਿ ਅਹਿ ਹਿੰਦੂ ਰੀਤ ਹੈ ਤੇ ਔਹ ਸਿੱਖ ਰੀਤ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਤੇ ਆਚਰਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤਾ ਕੁਝ ਉਹੋ ਹੈ ਜੋ ਪਰੰਪਰਾ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਸੀ। ਕੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਵੀ ਆਖ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਲਈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰਮਤ ਹੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਅਰੰਭਹੀ ਉਸ ੴ ਅੰਕਾਰ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਹੈ - ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਧਰਮ ਪਰੰਪਰਾ, ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਮਰਯਾਦਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਹਵਨ ਯੱਗ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਿਰਮਲੇ ਦਾ ਪੰਥ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਗਵਾਹੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹਵਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਵੀ ਹਵਨ ਯਗ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਮੁਖੋਂ ਹੀ ਇਹ ਅਖਵਾਇਆ ਹੈ :
ਇਹ ਤੋ ਧਰਮ ਹਮਾਰਾ ਸਾਰ।ਕਰਤ ਰਹੇ ਨ੍ਰਿਪ ਮੁਨ ਅਵਤਾਰ।ਇਹ ਤੋਂ ਹਮ ਭੀ ਕਰਨਾ ਚਹੈਂ।ਯਾ ਤੇ ਸਭ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸੁਖ ਪੈ ਹੈ।ਇਕ ਤੋ ਹੈ ਦੁਭਿਖ ਅਤਿ ਭਾਰੀ।ਹੈ ਪੜਿ ਰਿਹੋ ਨ ਬਰਸਾਤ ਬਾਰੀ।ਦੂਸਰ : ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਮੰਝਾਰੇ।ਮਹਾਂ ਮਰੀ ਪੜ ਰਹੀ ਅਪਾਰੇ।ਤ੍ਰਿਤੀਏ ਜੋ ਨਰ ਨਾਰੀ ਆਰਜ।ਹੋਇ ਰਹੇ ਨਿਜ ਧਰਮੋਂ ਖ਼ਾਰਜ।ਪਾਪ ਕੁਕਰਮਨ ਮੈਂ ਅਤਿ ਲਾਗੇ।ਇਸੀ ਹੇਤ ਬਨ ਰਹੇ ਅਭਾਗੇ।ਜਗ ਹੋਮ ਲੌ ਸੁਕ੍ਰਿਤ ਜੇ ਹੈ।ਹਾਕਮ ਤੁਰਕ ਕਰਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਹੈ।ਹਮ ਜਬ ਹਵਨ ਯਗ ਕਰਵੈਹੈਂ।ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਘਨ ਜਲ ਬਹੁ ਬਰਸੋਹੈਂ।ਦੁਭਿਖ ਨਸੇ ਅੰਨ ਬਹੁ ਬੈਹੈਂ।ਸੁਕ੍ਰਿਤ ਸਭ ਕਰਨੇ ਲਗ ਜੈ ਹੈਂ।ਨਸੈ ਅਵਿਦਿਆ ਵਿਦਿਆ ਐਹੈਂ।ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਦ੍ਰਿੜੁ ਪ੍ਰਗਟੈਹੈਂ।ਵਰਨ ਆਸਰਮੀ ਜਨ ਹੈ ਜੇਤੇ।ਕਾਇਰਤਾ ਕਰ ਪੂਰਨ ਤੋਤੇ।ਉਨੈ ਹਵਨ ਕੀ ਪਵਨ ਲਗੈ ਜਬ।ਸ਼ੇਰ ਬਘਿਆੜਨ ਹੈ ਹੈ ਸਭਸੂਰਬੀਰਤਾ ਉਰਮੈ ਜਗ ਹੈ।ਧਰਮ ਪੁਰਾਤਨ ਕਰਨੇ ਲਗ ਹੈ।ਪ੍ਰਭੁਤਾ ਦੇਹ ਅਰੋਗ ਕ੍ਰਾਂਤੀ।ਵਿਯ ਗਿਆਨ ਸੰਤੁਤ ਸੁਖਦਾਤੀ।ਹਵਨ ਕਰਨ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੈ ਸੀ। ਹੁਣ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਇਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਮਰਯਾਦਾ ਆਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੈ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਵਖਰਾ ਦਸਦੇ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹਵਨ ਰੀਤੀ ਪ੍ਰਚਲਤ ਰਹੀ ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ:
ਕੀਰਤਨ ਕਥਾ ਪਾਠ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਜੀ ਕੇ ਠਾਠ,ਜੋੜ ਮੇਲ ਠਾਟ ਰਾਖ ਕਾਠ ਮੇਲ ਠਾਨੀ ਤੇ।ਹੋਮ ਯਗ ਕਰਵਾਤੇ, ਪਰਸਾਦ ਬਟਵਾਤੇ,ਰੌਣਕ ਰਖਾਤੇ ਗਾਤੇ ਸ਼ਬਦ ਜਬਾਨੀ ਥੇ।ਇਸੇ ਰੀਤੀ ਨੂੰ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਦੇਖ ਕੇ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ :
ਹਵਨ ਕਰੈਹੈਂ ਭੋਗ ਗ੍ਰੰਥ ਜੀ ਕੇ ਪੈਹੈਂ...
ਗਊ ਰਖ਼ਸ਼ਾ
ਗਉ ਮਾਰਨੀ ਪਾਪ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਵਾਰਾਂ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਾਮਣ ਕੈਲੀ ਘਾਤੁ ਕੰਞਕਾ ਅਣਚਾਰੀ ਕਾ ਧਾਨੁ।
ਫਿਟਕ ਫਿਟਕਾ ਕੋੜੁ ਬਦੀਆ ਸਦਾ ਸਦਾ ਅਭਿਮਾਨੁ ।ਪਾਹਿ ਏਤੇ ਜਾਹਿ ਵੀਸਰਿ ਨਾਨਕਾ ਇਕੁ ਨਾਮੁ।(ਪੰਨਾ ੧੪੧੩)ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਗਊ ਹੱਤਿਆ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ।
ਬੰਦੇ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮਾਣੇ ਪਾਸ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕੁਛ ਸਿੰਘ ਗਏ ਉਥੇ ਗਊ ਮਾਰੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ, ਗਊ ਛੁਡਾਉਣ 'ਤੇ ਲੜਾਈ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ :
ਟੋਹੇ ਗ੍ਰਾਮ ਲਗਾਏ ਡੇਰੇ।ਗਏ ਸਿੰਘ ਕੁਛ ਗ੍ਰਾਮ ਮਝਾਰੀ।ਪਿਖੀ ਗਊ ਤੁਰਕੋਂਨੇ ਮਾਰੀ ।ਜੋਸ਼ ਅਯੋ ਸਿੰਘਨ ਕੋ ਭਾਰੇ।ਬੈਂਚ ਕ੍ਰਿਪਾਨੋਂ ਉਨ ਪਰ ਪਰੇ।ਤੁਰਕ ਘਨੇ ਸਿੰਘ ਥੇ ਤੇ ਚਾਰ।ਮਰੇ ਸਿੰਘ ਤਹਿ ਅਨਕੈ ਮਾਰ।ਇਹ ਵੀ ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ਕਿ ਗਊ ਹੱਤਿਆ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਾ ਕਰਦੇ ਵੀ ਹੋਏ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਰਾਏਕੋਟ, ਅਤੇ ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ।
ਨਿਤ ਕਰਮ
ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਦਾ ਨਿਤ-ਕਰਮ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਉਸ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ ਜੋ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਗਉੜੀ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਇਉਂ ਕੀਤਾ ਹੈ :
ਗੁਰ ਸਤਿਗੁਰ ਕਾ ਜੋ ਸਿਖੁ ਅਖਾਏ,ਸੁ ਭਲਕੇ ਉਠਿ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਧਿਆਵੈ॥ਉਦਮੁ ਕਰੇ ਭਲਕੇ ਪਰਭਾਤੀ,ਇਸਨਾਨੁ ਕਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰਿ ਨਾਵੈ।ਉਪਦੇਸਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਹਰਿ ਜਪੁ ਜਾਪੈ,ਸਭਿ ਕਿਲਵਿਖ ਪਾਪ ਦੋਖ ਲਹਿ ਜਾਵੈ।ਫਿਰਿ ਚੜੇ ਦਿਵਸੁ ਗੁਰਬਾਣੀ ਗਾਵੈ,ਬਹਦਿਆ ਉਠਦਿਆ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਧਿਆਵੈ॥ਜੋ ਸਾਸਿ ਗਿਰਾਸਿ ਧਿਆਏ ਮੇਰਾ ਹਰਿ ਹਰਿ,ਸੋ ਗੁਰਸਿਖੁ ਗੁਰੂ ਮਨਿ ਭਾਵੈ।ਜਿਸ ਨੋ ਦਇਆਲੁ ਹੋਵੈ ਮੇਰਾ ਸੁਆਮੀ,ਤਿਸੁ ਗੁਰਸਿਖ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸੁ ਸੁਣਾਵੈ॥ਜਨੁ ਨਾਨਕੁ ਧੂੜਿ ਮੰਗੈ ਤਿਸੁ ਗੁਰਸਿਖ ਕੀ,ਜੋ ਆਪਿ ਜਪੈ ਅਵਰਹ ਨਾਮੁ ਜਪਾਵੈ ॥ਇਸ ਸਲੋਕ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਇਕ ਦੋ ਪੰਕਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜੋ ਦੇਹਧਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਉਪਦੇਸ਼ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਸਿੱਖ ਤੇ ਇਹ ਤੁਕ ਲਾਗੂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਪਦੇਸਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਹਰਿ ਜਪੁ ਜਾਪੇ ਪਰਭਾਤ ਵੇਲੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਦਿਨ ਚੜੇ ਅਰੰਭਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ ਕੀਰਤਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਤੇ ਇਹ ਪਾਬੰਦੀ ਨਾ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਹ ਕੇਸੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਆਉਣ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਕਰ ਕੇ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ।ਮਹਾਰਾਜ ਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ
-
Namdhari Sikhs of 1871: Martyrs of the Indic civilization
Date: 24 Mar 2025Namdhari Sikhs of 1871: Martyrs of the Indic civilization
Guru Nanak campaigned for the preservation of Indic civilizational values. Sikhs upheld these values and defended Indic civilizational values and territory through numerous sacrifices during the Mughal empire. However, under British rule, the situation changed, as many Sikhs aligned with the British despite the deliberate erosion of the country's moral, social, and ethical fabric by the colonial administration.
Under the leadership of Guru Ram Singh, Namdhari Sikhs renewed their efforts to preserve Indic civilizational values, emphasizing the protection of the poor, including humans and animals. This article explores how British authorities attempted to conceal the true situation and maintain a fragile peace by suppressing public dissent.
It also uncovers lesser-known details about the Namdhari sacrifices of 1871. Additionally, it examines how deep devotion to their Guru inspired ordinary peasants and artisans to dedicate themselves to cultural and civilizational preservation-offering a lesson for those seeking spirituality, righteousness, and the values of Indic civilization.
Importance of civilizational values - Civilizational values play a crucial role in the progress of humankind, serving as the foundation for societal development and individual growth. These values, shaped by centuries of collective experience and wisdom, provide a framework for ethical behavior, social cohesion, and cultural continuity. In the context of Indic civilization, Dharma, often translated as righteous living or moral duty, is fundamentally shaped by these values, providing a framework for ethical behavior and social responsibility. These values inform religious practices, rituals, and beliefs, influencing how individuals perceive and interact with the divine and the spiritual realm. As such, civilizational values serve as a unifying force, shaping collective identity and fostering a sense of shared heritage and purpose, while simultaneously allowing for individual interpretation and expression within the broader cultural framework. Preservation of the civilizational values is thus, of utmost importance for maintenance of the ethical code for the present as well as future generations.
The advent of Guru Nanak -Among the relatively recent underpinnings of the Indic civilizational values is the reformation introduced by Guru Nanak Dev, the first Sikh Guru, about five centuries ago. The message delivered by Guru Nanak was confined not only to one's personal improvement, but was applicable for the welfare of society as a whole. One feature that distinguishes Guru Nanak's teachings from the earlier saints of Bhakti tradition is that Guru Nanak exposed the political realities of his times. He blatantly expressed the people's sufferings under tyrannous rulers. Guru Nanak stood firmly for human rights and universal brotherhood. In essence, Guru Nanak's message, with its transcendental spirituality, was equally relevant to the real-world circumstances. This has made Guru Nanak's message far more pragmatic than other contemporaries.
Guru Nanak was pained to see the degradation of Indic civilizational values during the Mughal reign, plight of the poor, cows and intellectuals, and the Hindu specifics being discriminately taxed. He explained the situation in Asa Di Var, as follows:
ਗਊ ਬਿਰਾਹਮਣ ਕਉ ਕਰੁ ਲਾਵਹੁ ਗੋਬਰਿ ਤਰਣੁ ਨ ਜਾਈ ॥ਧੋਤੀ ਟਿਕਾ ਤੈ ਜਪਮਾਲੀ ਧਾਨੁ ਮਲੇਛਾਂ ਖਾਈ॥ਅਮਤਰਿ ਪੂਜਾ ਪੜਹਿ ਕਤੇਬਾ ਸੰਜਮੁ ਤੁਰਕਾ ਭਾਈ ॥ਛੋਡੀਲੇ ਪਾਖੰਡਾ॥ਨਾਮਿ ਲਇਐ ਜਾਹਿ ਤਰੰਦਾ॥੧॥They tax the cows and the Brahmins, but the cow-dung they apply to their kitchen will not save them.
They wear their loin cloths, apply ritual frontal marks to their foreheads, and carry their rosaries, but they eat food with the Muslims.
O Siblings of Destiny, you perform devotional worship indoors, but read the Islamic sacred texts, and adopt the Muslim way of life.
Renounce your hypocrisy!
Taking the Naam, the Name of the Lord, you shall swim across. II1 II
Such has been the vision of Guru Nanak, that he in the 15th century envisaged that cultural freedom was equally important if India was to be freed from its subjugation.
Resurgence of puritan Sikhi during colonial British rule - In the subjugated Punjab, the cultural traditions were utterly disregarded by the new British government, yet there was practically no or very little opposition. Inferiority complex had set in the minds of people. The same inferiority complex, which was present in the society during the times of Mughal imperialism. Guru Nanak had raised the self-esteem of people then, but when his followers got 'distanced' from his philosophy, the same inferiority complex naturally set in again.
During such dark times, where the journey in tunnel did not appear to end, there was finally 'light at the end of the tunnel' soon. Within a decade of the establishment of British rule in Punjab, in 1857, Guru Ram Singh re-initiated the spark of freedom amongst the Sikhs. But before the British imperialism could be challenged, the demoralized society and the inferiority complex that had developed in because of that, had to be overcome. Thus, like Guru Nanak, spiritual and political message had to complement each other for social welfare, based on the then circumstances. Both Guru Nanak's idea and its manifestation by Guru Gobind Singh were revived in Punjab by Guru Ram Singh. A memo on Kuka movement prepared by J.W. Macnabb in November 4, 1871 stated, 'I see in the earlier papers that (Guru) Ram Singh was looked upon as a successor or actual embodiment of Guru Nanak, the saint. He is now representative of (Guru) Govind, the warrior'.
A letter from Colonel R.G. Taylor to Secy. of Govt., Panjab dated September 11, 1868 stated Jon Newton, Missionary, as saying that the whole drift of reformation of Guru Ram Singh appears to be consolidation of the power of Sikhism with a view to political ends. The letter further states, '..it (political motives of Kuka Sikhs) was the natural result of any religious revival among a warlike race panting to recover their much loved land and to restore the glories of their Sect. (Guru) Ram Singh may have commenced as a mild religious reformer on the fashion of (Guru) Nanuk, but his stirring Lieutenants are hurrying him into a more near imitation of the warlike GoorooGobind (Singh)'.
The exemplary Sikhs - Namdhari Sikhs were the true practitioners of the Indic civilizational values. Sympathetic for the foundational elements of Indic civilization, they made special efforts to protect the cow, the basic symbol of Indian civilization and with it, the poor, which depended on cattle for its livelihood and progress.
India, although suffered under both Mughal and European colonialities for a long duration, did not leave its consciousness in entirety. Even during the times of the explicit Mughal coloniality, the subcontinent resisted attacks on its consciousness.Guru Gobind Singh Ji led an exemplary upliftment of the weak and downtrodden people, and transformed them into proud and conscious warriors. Cow was a symbol of Indic consciousness during those times also. SirdarKapur Singh mentions that according to the known scholar of early 17th century, Ahmad Sirhandi, who opposed Akbar's equity policies, 'public slaughter of cow was the highest imperative of Mughal rule in India". Indian civilization had accommodated non-Indic religions in its embrace. The idea of Indian civilization provided a safe haven to all the humanitarian mentalities that it encountered. This protection was naturally towards its own indigenous ideology of the 'supremacy of nature and its all constituents' as well. By wrecking havoc on the 'peaceful' cow to demonstrate its hegemony, it was in fact, the Mughal coloniser which turned cow from a symbol of Hindu sacredness to that of Indian sovereignty also. Since the attack on Indian symbols was direct, there was no enigma or mystery regarding the later Mughal policy, and hence the opposition to the unjust Mughal rule through the agency of cow protection was a natural response. When the British imperialism obtained paramount control of India, it did not risk its rule by explicitly pronouncing cow slaughter, but implicitly adopted it by sugar-coating the poison with the argument of 'freedom for all religions'. This freedom, which was earlier restricted to outskirts of a town, practically got extended in the Punjab of 1870s, to the outer walls of the universally respected Sikh shrines, including Golden Temple. This was a test, not only of Indian sensitivity to the question of cow, but to the matter of Sikh faith as well.
The issue of cow protection was the umbrella, under which all aspects of Indian civilization would have been empowered. A resilient village economy on the other hand, would have resisted the capture of Indian markets by British industries. This was the basic contradiction of cow welfare with the British exploitation. The association of cow with India's cultural, political and economic sovereignty was the reason why any freedom movement of those times would have been naturally inclined to protect the symbol and pride of India from the British imperialism and its agents, irrespective of their avowed religions. Namdhari movement proudly took this cause and worked dedicatedly for it.
However, more exemplary that that is the way by which Namdhari Sikhs accomplished this task.
Reverence to Guru: another foundational feature of Indic civilization
The Guru-Shishya Parampara (teacher-disciple tradition) is an ancient and enduring system of knowledge transmission in India. Deeply embedded in the ethos of Sanatan Dharma, this tradition goes beyond conventional pedagogy, forming the very fabric of Indian civilization's spiritual, artistic, and scientific advancements. Unlike mere institutionalized learning, the Guru-Shishya relationship is an ontological and epistemological paradigm that underpins self-realization, wisdom (jnana), and the continuity of sacred and temporal knowledge.
While many civilizations have had mentor-student relationships, the Indian Guru-Shishyaparampara stands apart in its holistic and sacred dimensions. Several ancient Indian texts reinforce the Guru as a living embodiment of divine wisdom:
Mundaka Upanishad (1.2.12): "To that disciple who has approached with reverence, whose mind is tranquil, and who has mastered his senses, the wise Guru imparts that knowledge by which the imperishable Brahman is realized."
Bhagavad Gita (4.34): "Tadviddhipranipatenapariprashnenasevaya,upadekshyantitejnanamjnaninastattva-darshinah." (Approach a Guru with humility and service; they will impart transcendental knowledge as they have seen the truth.)
Skanda Purana: "Guru is Shiva without his third eye, Vishnu without his four arms, Brahma without his four heads. He is the embodiment of supreme wisdom."
Gurbani takes this to a next level. Apart from receiving wisdom from the Guru and dispelling one's ignorance, Gurbani teaches the disciple to work for the Guru unconditionally:
ਤੂ ਚਉ ਸਜਣ ਮੈਡਿਆ ਡੇਈ ਸਿਸੁ ਉਤਾਰਿ॥
If You tell me to, O my Friend, I will cut off my head and give it to You. And this is what describes the conduct of the Namdhari Sikhs.
The Punjab of 1871-Deva Singh incident – The Punjab of 1871 was going through a dangerous time, particularly the city of Amritsar. This is a classic case where official correspondence tried to hide the ground reality from the higher authorities, but which get invariable exposed when collating different sources. On 24th April, a Sikh, Dewa Singh placed a beef-bone in front of holy book of the Sikhs at Golden Temple. Dewa Singh was a follower of Bhai Veer Singh. The British officials tried to frame him that he brought the beef-bone from outside and placed it into the Sikh temple "with a view to cause disturbance" (letter of DC Amritsar dated 15th May 1871). Interestingly, the correspondence of L.H. Griffin, Officiating Secretary to the Government of Punjab to E.C. Bayley, Secretary to the Government of India says a different story and reveals that "considerable excitement prevailed in the city of Amritsar on the subject of the slaughter of kine. This excitement was to an extent hitherto unusual, and there is reason to believe owed its origin mainly to the exposure of beef for sale in the city, and to the fact of one Deva Singh, a Sikh, irritated by this exposure into the temple, picking up a bone and placing it in front of the Granth, the holy book of the Sikhs."
The British officers had tried a lot to label the disturbances as 'sporadic, isolated' events rather than a 'general wave of dissatisfaction among the public.' But the expression "irritated by exposure into the temple" informs that the defilement of Golden Temple was then a regular event due to objectional activity adjacent to it. The beef was being brought into the city in an exposed manner, and it is possible that while the initial slaughter (stunning, bleeding and skinning) of the animal was done outside the city in slaughterhouse, the same was brought in the city for making primal, sub-primal and ration cuts for distribution. During these activities of boning out cuts, the beef-bones would results, which could be picked by crows, ravens and eagles, leading to possible defilement of the sacred pool at Golden Temple. It was this 'irritation' at the exposure of beef into the temple that possibly prompted Deva Singh to do what he did in order to raise the consciousness of the temple authorities, who were meekly allowing all this to happen.
The Commissioner and Superintendent, Amritsar Division had reported to Punjab Government on 21" June 1871 that when 'Deva Singh placed a beef-bone in 'front of the Grunth', it had the 'effect of at once setting in a blaze the feelings which had for some time been quietly smouldering; and from that time crowds of Sikhs and Hindoos began to assemble." Now, the question arises why were these crowds assembling? To punish Deva Singh?, as the Britishers would have wanted and tried to imply in their reports by saying that he took beef-bone from outside into the temple. No. Rather it was different. In the words of the Commissioner, "An agitation was set on foot, having for its object the complete suppression of kine-killing in or about the holy city;...". It is clear from this that the public did not hold Deva Singh irresponsible for defilement. The most probable reason is that this is because it was already happening in broad daylight, and also explain the "quietly smouldering" ill-feelings among the public. The expression that the object of the agitation was "completely suppression of kine-killing in or about the holly city" clearly indicates that contrary to some British reports, kine-killing was happening "in" or 'inside' the holy city as well.General dissent in the public - Due to mischievous colonial government, the peace and tranquillity of Punjab was at stakes. the 'prejudices of Hindoos had often been offended' and the slaughtering of cows and sale of flesh was being done in 'careless manner' to the holy city of Amritsar, though in other reports, the officials had denied any objections or carelessness on the part of the butchers. In the same correspondence, Commissioner remarked that Hindoos were 'determined to have no stone unturned to put an end, if possible, to the slaughter of kine at Amritsar.' The Municipal Corporation of Amritsar had already cancelled the slaughter house contract for the year due to flouting of norms by the butchers and likely disturbances that were expected as a result of that. However, Commissioner convened a meeting on 22nd May and re-instated the contract, preventing an "exhibition of weakness on the part of the authorities." The feelings of the people were completely ignored. Despite the Commissioner himself noting in his correspondence that "some of the Hindoos voted against the continuance of it (the slaughterhouse contract); others refrained from voting at all", he declared that "the result of the meeting was felt by us all to be very satisfactory", thus revealing the true nature of their actions whereby the collective will of the people had no say in their proceedings. The Commissioner's declaration of success and 'everything normal' idea was again shattered when he noted that "But on the 30th May it became known to me by certain signs that the remnants of the feeling of antagonism which had been excited by the recent disturbances between the Hindoos and Mahomedans of the city still lingered in the breasts of certain classes of the former." During the festival of Nimani, Hindoos refused to buy earthen vessels (ghurahs) from Mahomedan potters. Commissioner mentioned in his correspondence that "the potters had, as usual, made preparations for supplying the wants of their Hindoo customers on this occasion: but not a Hindoo would buy of them." Similarly, Kaseras - another class of Hindoo traders, refused to buy old copper vessels from Mahomedans, as they had always been in the habit of going (earlier)." Commissioner then sent leading native men of the city, and called on them to use their influence at once to remove this remnant ill-feeling and distrust form the minds of all. The Commissioner again held a Durbar at Town Hall on 3rd June and delivered an address "carefully prepared beforehand". In this Durbar, "every man of note in the city, down to the headmen of each mohulla" were present to hear "with their own ears what the orders of Government were, and the Commissioner explained that "as long as the government was carried in the name of Maharaja Duleep Singh, our Government, out of deference to the Sikh sovereign, maintained the prohibition against the slaughter of kine, which had always existed under the Sikhs; but that, as soon as the Punjab was annexed to the British dominions, this prohibition was removed,..".
He further stated "the Government would not permit anything like rioting, even to attain a reasonable object, much less if their demands were unreasonable." This had the effect, with Commissioner remarking "I think I may say that it had a most excellent effect, many Hindoo and Mahomedan gentlemen, when the meeting broke up, embracing each other in their anxiety to show that no traces of the ill-feeling engendered by the late disturbances remained in their minds." The show of force and threat of punishment by the Government led to an outward show of embracing' by the members of the society.
No hope of the law giving redress - The 'disregard for native feelings by the British officials' and the 'hollowness of their claims of peace, law and order' are exposed by their own description of the events that happened in the city. On 1sy July 1871, Deputy Commissioner F.M. Birch wrote to the Commissioner, Amritsar Division that "on the 2nd June the order was passed in the appeal for the release of the butchers who had originally, as I thought, given the Hindoos some just ground of offence. Possibly this gave umbrage, as it precluded the hope of the law giving redress. Owing to various cause, kine-killing has been of late years very much on the increase. This doubtless hurt many respectable Hindoos, and their feelings were entirely disregarded by the parties interested in the sale of beef."The Deputy Commissioner further remarked "I took this view at first, and it led me to punish the individual butchers', but as he noted, the Commissioner himself had unjustly released the butchers on appeal and re-instating the slaughterhouse contract, which had the effect of 'precluding the hope of law giving redress'.
Just as the British administrators tried to hide the carelessness of the butchers about sensitivities related to kine and tried to wrongly frame Deva Singh as bringing a beef-bone from outside to place in Sikh temple, similarly they hid from records the presence of objectionable activity adjoining Golden Temple. It is a pity that some Sikhs historians had forwarded the line taken by the British administrators and some even continue to do so. SirdarKapur Singh mentioned his disaapointment over remarks made by Dr.Ganda Singh and Lieut Colonel Gulcharan Singh, "both of whom have declared these butchers as "law-abiding citizens" and the brave Namdhari martyrs of Malerkotla as "criminals". Same is true for Amritsar and Raikot incidents of 1871 as well. He further mentions "the perfidious Britishers made public kine-killing lawful and general in the annexed Punjab and gratuitously and devilishly established a public kine-slaughter house adjoining to the precincts of the Golden Temple which also they had annexed."
The native authorities were a puppet at the hands of the British administration. They had sided with them, and there was no hope for the general public. The Indian Statesman newpaper of 30th January, 1872 remarked "The Kookas taunted the Sikhs at Amritsar with their luke-warmness in the matter. For in truth the Sikhs there had allowed the butchers to establish themselves just outside the walls of the city of the Fountain of Immortality. In June last year an attack was made on this establishment." It is worth-mentioning here that the initial slaughterhouse was established in 1849 after consultation of C.B. Saunders with RaiTukht Mull and other Hindoo punches of the city. Defeated in the second Anglo-Sikh war of 1849, the Sikhs had now no say in the affairs of the city. So what was it for which the 'Kookas taunted the Sikhs at Amritsar' and what was 'this establishment' where an attack was made by the Kookas? There was no point in 'Kookas taunting the Sikhs there' for a slaughterhouse that was constructed in 1849 and in which the Sikhs had no say at all. The expression 'this establishment' indicates a different one and the whole statement indicates a new development that raised tension in the city, as above. It was the new objection that had sprung up adjacent to Golden Temple and the tall Gothic-style Clock Tower being erected in front of Golden Temple to signify the new times dominated by British colonizers. The Clock Tower was being constructed by Kashmiri Muslims and they were stated as being responsible for the recent disturbances that had happened in the city, with one British report differentiating them from the Punjab Muslims [On 15th May, DC, Amritsar reported that 'the feeling of dislike is felt more towards them (Kashmeerees) than towards the Panjabee Mahomedans]. Viewing in combination with the 'Deva Singh incident', it clearly implicates objectionable kine activity adjacent to Golden Temple, supporting the statement of SirdarKapur Singh later as 'a public kine-slaughter house adjoining to the precincts of the Golden Temple which also they had annexed'. It may not have been a full abattoir (which was outside the city), but more akin to a butcher facility where final cuts were made and boning done. The Commissioner reported the "very rapid increase" in consumption of beef in the city, "want of care on the part of butchers and others engaged in the trade in the sale and distribution of it". The report further mentioned that "the war between France and Prussia has thrown thousands of Cashmeeries out of employ" and these "poorer classes of the Mahomedan population of the town look for a cheap and at the same time satisfying description of food; and they have found it in beef, which is now even selling for a third of the price of mutton and goat's flesh." It further reported that due to drought of many years, and "the difficulty of obtaining fodder during this period has compelled the owners of horned cattle to part with these animals for a mere trifle." Additionally, it said "consumption of beef has been further stimulated by the slaughter-house contractors for their own profit; and doubtless the knowledge that they hold a Government monopoly has emboldened them and rendered them careless of the manner in which the flesh was brought into the town; and this the prejudices of Hindoos have often been offended."
Concluding this in the classical Punjab school administrationstyle, the Commissioner made a U-turn and remarked "there has, however, never been any open infringement of the rules originally laid for the slaughter of kine and sale of the flesh, and on this ground the Hindoos had no cause of complaint." Disregarding the aspects of his own report, he went on to give a clean chit to butchers to influence the opinion of his higher authorities and hide his mistakes which later Deputy Commissioner Birch pointed out in his letter dated 1" July 1871, stating that the mischievous butchers convicted by DC were acquitted by Commissioner precluding the "hope of the law giving redress."
However, the authorities were able to contain the feelings of the general public through use of 'excessive force'. DC Amritsar's letter dated 15th May 1871 expressed satisfaction that "Today's fair, held close by the slaughter-house, has passed without accident, though extra police arrangements were made" and the fact that the disorderly conduct of the Hindoos "does not entitle them to any extra considerations", even though it is they who have been at the receiving end.
The reaction of Namdhari Sikhs-Namdhari - Sikhs were fully alive to the cause of cow. There were economic, psychological and religious stakes with this issue. The British needed beef for their army. Quoting from 'Did British instigate Muslims on cow slaughter?' written by SaquibSalim in Awaz journal, 'Barrister Pandit Bishan Narayan Dar, in his 'Appeal to the English Public on behalf of the Hindus of N.W.P and Oudh' (1893) after Hindus and Muslims clashed over cow-sacrifice wrote that the Hindu Muslim tensions are nothing but a part of divide and rule policy of the British. He pointed out that before the British rule Hindus and Muslims never fought over cow sacrifice. The British in order to fulfill their own need of beef for the army encouraged the Muslim butchers to slaughter cows. Muslims did not kill cows for their own purpose but the British were encouraging the poor Muslims to have beef!
A symbol of sacredness and sovereignty, cow was also a facilitator of the Indian village economy. The British primarily came to India for economic exploitation. The Hindu-Muslim, Hindu-Sikh divide was a means to achieve that end. The British model of India as a 'source of raw material and market of industrial products' would not have worked, if India would have been economically strong internally owing to a resilient village economy. Cow, as the originator of bulls and ox, provided intensification of farming activities. It also provided nourishment in the form of milk. During the times of drought, it served as the only 'insurance of the poor' and enabled him and his family to continue till the next monsoons. Slaughter of cow increased its prices and decreased its affordability for the poor. A number of small peasants became landless. Rural economic independence was ruined. The peasants were not only landless or under unprecedented debts, but now were the forced consumers of British goods and dependent on its system. Hence, the slaughter of cow was actually the destruction of village economy, weakening of its intrinsic supply chain, resulting in absolute dependence of the colonised people on the coloniser.
The place of cow in the eyes of British imperialism was as a resource to be 'exploited', in contrast to the indigenous view of cow as a resource to be 'sustainably utilized'. In fact, the Britishers banned cowslaughter either whenever they thought the native rule was powerful or during some years of World War II, when India turned from a forced consumer of goods to forced provider of supplies for the war effort.
Sermon of Satguru Ram Singh regarding defilement of Golden Temple - Satguru Ram Singh had started a movement of resurgence of Sikhi. Under this, many people turned to puritan form of Sikhi and embraced the ideology that had yielded exemplary sacrifices earlier. In his letter dated 24th July 1871, L. Cowan, Deputy Commissioner of Ludhiana remarked that Satguru Ram Singh in one of his sermons "went on to allude to the defilement of the holy place at Umritsar by the presence of slaughterers of cows", to which several of his followers cried out "If you order it, we will kill the butchers". (Guru) Ram Singh replied "Don't do anything in a hurry: the time has not yet come." The Sikhs, already anguished at the events in Amritsar, now looked for a signal from the Guru to kill the butchers and sacrifice for the sake of religion. Gulab Singh, an old man, met various Kuka Sikhs at Amritsar. An enthusiastic man, he indicated to other Sikhs that Satguru's orders for killing the butchers have been received. The atmosphere around that time was already tense in Amritsar, and the higher British authorities were allying with the butchers and calming the general public with brute force persuasion. More than ten Sikhs decided to attack the butcher-house. Three attempts could not materialize, but the fourth on 15th June 1871 was successful.
No trace in Amritsar incident- The Namdhari Sikhs did not leave any trace at Amritsar, and completely deceived the British intelligence authorities, so much so that Secretary to Government of Punjab remarked in his letter dated 22nd July 1871, when other Namdhari Sikhs were arrested for Raikot incident that "the Sikhs naturally would fix the crime on the obnoxious sect of Kukas, and there is as yet no certainty that the right persons have been arrested." The Sikhs placed a blue cloth around a chakar, which directed the enquiry proceedings towards Nihungs. The Namdhari Sikhs spread out in different places. In about 2-3 weeks, police completely devoid of any clue, arrested innocent people to save its face. The Nihungs and Hindoos who had participated in earlier protest but had nothing to do at all with the butcher killing were beaten mercilessly and convicted by brute force. Another slaughter-house was present in Raikot. There, the people, even the Muslims were highly annoyed by the actions of the butchers and there was "complaint of the Municipal Committee and the Mahomedan Lumberdars of Raikot that he (Boota, butcher) defiled the water lying near his dwelling by throwing into it the bones of the slaughtered animals." Gulab Singh along with other Sikhs of that area attack the Raikot slaughterhouse on 15th July 1871.
Innocents arrested by Police to avoid embarrasement- Some Sikhs of the Amritsar incident were in Sri Bhaini Sahib when the father of Satguru Ram Singh, Baba Jassa Singh, remarked that it is wrong if innocent people have to bear the wrath of the Government, for an act which they did not do. The good work of saving the cows will go in vain if innocent people are killed in lieu of it. Satguru Ram Singh directed the people present in that meeting to go and inform the administration of their act and get the innocent people acquitted. In the statement given to Colonel Baillie, Lehna Singh informed that "a Singh arrived from Bhainee to Jhunda Singh and Mehr Singh, enjoining then not to reveal that Goolab Singh had been arrested, and it was the Gooroo's order." Gulab Singh participated in both the incidents, Amritsar and Raikot. Till that time, the Namdhari Sikhs who had participated in Raikot incident had also been arrested from Patiala territory. Cowan reported on 24th July that "Dull Singh, has turned approver on an offer of pardon. He came out somewhat reluctantly with details, but his wife, an intelligent woman, in order to save her husband, has given a clear account of the affair. The links between Amritsar and Raikot incidents were highlighted. Gulab Singh was made an approver DC Ludhiana L. Cowan was bent upon collecting evidence against Satguru Ram Singh. Three persons namely Dal Singh, Kahn Singh and Gulab Singh were not given death sentences. As noted earlier, Dal Singh gave information reluctantly. All three could have been used by the British authorities to frame Satguru Ram Singh. In his letter to Commissioner, Amritsar Division dated 5th August 1871, L. Cowan, DC Ludhiana stated that 'the neck of Kookaism is broken. Secessions are of hourly occurrence...(Guru) Ram Singh is distrusted. The Kookas believe that, fearing evil consequences to himself, he gave false evidence at the trial, where by the accused were prejudiced." Interesting, Cowan states that "This is an incorrect belief, but it is well to encourage it."
Did the Queen's evidences misdirect the British authorities? - Hell-bent on somehow framing Satguru Ram Singh, the three persons Dal Singh, Kahn Singh and Gulab Singh who had turned Queen's evidences could have been the tool. Based on the British report prepared by J.W. Macnabb dated 4th November 1871 and the contemporary Namdhari literature written by BhaiSantokh Singh, one interesting event happened. Dal Singh confirmed that "When starting Bhagwan Singh got Rs. 12 from Gopal Singh for expenses, which was made over to Gulab Singh. That they had this Rs. 12 is confirmed by Dal Singh. They then started and, after getting Gyani Singh's assistance in swords, Dal Singh and men, committed the murder." As per the Namdhari sources, Gopal Singh, incharge of the shop at Sri Bhaini Sahib, was approached by the British authorities to testify if he had given Rs 12 as claimed by Queen's evidences. Gopal Singh said had he given any money, it would have been entered in the account book. The account book was called for and nothing was found in it related to Rs. 12. Thus, the credibility of the Queen's evidences came into question and despite the Cowan's statement that 'the neck of Kookaism is broken' and that 'Guru Ram Singh is distrusted' did not result in them finding even a single Namdhari Sikh, including the Queen's evidences for a testimony against Satguru Ram Singh. J.W. Macnabbreported that the evidences collected were a "presumption sufficiently strong when taken with the above direct evidence, to be accepted as a fact", meaning that evidence was strong to show Guru Ram Singh's involvement in these incidents. However, in the very next line, Macnabb laments, "It is, of course, impossible to predict the result of confronting the witnesses, who are all Kukas, with their Guru, also as to how far cross-examination may show them to be lying...". The fact that despite the statements of the Queen's evidences, the British authorities did not proceed with the judicial trail fearing a "failure" and the statement 'how far cross-examination mat show them (Queen's evidences) to be lying' point to a possibility where the Queen's evidences Dal Singh, Kahn Singh and Gulab Singh may had actually "misdirected" the investigation, thereby subtly communicating the inability of a successful judicial trial by the British authorities. More relevant information was furnished by other Namdhari Sikhs like Ganda Singh, Lehna Singh than those who had turned Queen's evidences. Namdhari sources cite that the Sikhs were eager to sacrifice their lives earlier than others in the pursuit of Dharma. Mustan Singh who had participated in the Raikot incident got the information that Dal Singh had turned Queen's evidence and that he and others should flee. However, by that time, the false framing of innocent people in Amritsar was widely known, not only to Namdhari Sikhs but to general public as well, as noted in Cowan's statement dated 24th July 1871 where he stated that "there is all over the country a feeling of irritation among the Khutrees and Sahookars at the unnecessary arrest in Umritsar of many respectable persons."
Cases suddenly turn "cake-walk" for Police- In the statement given to Colonel Baillie, Lehna Singh informed that "a Singh arrived from Bhainee to Jhunda Singh and Mehr Singh, enjoining then not to reveal that Goolab Singh had been arrested, and it was the Gooroo's order." This corroborates with the Namdhari narrative that some of the persons involved in Amritsar incident had surrendered by the instructions of Satguru Ram Singh, and that this thing became known in Namdharisangat soon. The proceedings of the case concerning the Raikot incident took place very fast as noted by DC where he stated, "Not a single person has been unnecessarily arrested. Much useless irritation to the people has thus been avoided." Inspector General of Police, Punjab Lieutenant-Colonel G. McAndrew noted in his letter dated 11th November 1871 that "Raikot murder was investigated in those localities where Kukas are most numerous and influential." Given the fact that in the important city of Amritsar, where only about 8-10 homes were of Namdhari Sikhs and where after the incident, the British authorities could not track even a single Namdhari Sikh despite intense investigation by the Police, how come that in Raikot, where as noted by McAndrew that 'Kukas are most numerous and influential", "so complete was the case against the accused, that Mr. Cowan, Deputy Commissioner of Ludhiana, was only obliged to stay a day and a half on the spot to commit the prisoners to the Sessions, and the Sessions Judge was able to conduct the trial in a similarly short time"? "In the Bassian trial the Police case was self-contained. No witness was summoned either by the committing Magistrate or the Sessions Judge. The various clues were placed before the Courts in a connected manner, so that little remained for the Judge beyonf recording them and drawing correct conclusions form the evidence." As explained earlier, by this time, Satguru Ram Singh had asked a few persons involved in the Amritsar case to report their act to the authorities and thereby obtain freedom of the innocent people convicted falsely by the administration. Namdhari literature informs that Mustan Singh could have fled to avoid arrest, but remained at his place to prevent similar treatment to innocent people there as had happened in Amritsar. When approached by the authorities and implicated by Dal Singh (Queen's evidence), Mustan Singh denied being a part of the act to let the system find on its own. Deputy Commissioner L. Cowan wanted to somehow implicate Satguru Ram Singh in this case. The participants of the Raikot incident Mustan Singh, Mangal Singh and Gurmukh Singh were lined up and asked how they came to Dal Singh's house. They remarked that while returning from Sri Bhaini Sahib, they visited Dal Singh. The authorities remarked that if their story comes out to be false, they would be hanged. This was a plot to accuse Satguru Ram Singh of helping the Sikhs in the incident. Dal Singh had already given particulars of the whole incident, hence there was no point in denying anymore. When Satguru Ram Singh was asked if he recognizes Mustan Singh, Mangal Singh and Gurmukh Singh, he said that he recognizes all of them, but cannot remark if they visited Sri Bhaini Sahib during the fair or not. Based on evidence of Dal Singh, all three were hanged and Gulab Singh was spared, turned to Queen's evidence to show that he had solved the Amritsar case. However, as per Namdhari literature, Fateh Singh, Beela Singh, Hakim Singh and others had already presented themselves before the authorities earlier. It is interesting to note that in the official files, the case thereafter feels like "cake-walk".
All statements matched perfectly, everyone was traced easily! - Persons who could not be traced in the Amritsar case since more than one-and-a-half month and who could have easily fled given the arrests and hanging of Sikhs in the Raikot incident, were very easily traced form Amritsar itself after Gulab Singh arrives there on 2nd August 1871. And the statements of every Sikh matched with everyone else, as noted by Lepel Griffin, Secretary to Government of Punjab, "confirming in every particular the story told by Goolab Singh." This casts doubt on the official reports. No body differed or had even a slightly different variation of the events. How was this possible? Gulab Singh agreed that he was the principal in all the four attempts planned on the Amritsar butcher-house. Everyone, Gulab Singh, Beela Singh and then Lehna Singh took the police to the sites in village of Kowlanwala and others, where they had hid the swords after the attack, though all had agreed to every detail told by Gulab Singh and accepted their share in the incident at the very first instance, leading Secretary to remark "By degrees every particular of the Kooka conspiracy for the murder of the Amritsar butchers was elicited from Goolab Singh and such of his accomplices as admitted their share in the outrage." What a dream case it turned out for the Police! The dramatic turn of events after literally complete failure of Police since a month imply that given the orders of Satguru Ram Singh, Sikhs admitted their share in the Raikot incident without fleeing, and in the case of Amritsar incident, themselves surrendering to the authorities with concerted action, single story and no remorse. He Progress report of enquiry in Umritsar Butcher Outrage, No. X, dated 7th August 1871 stated about Beela Singh, a participant of the Amritsar incident that immediately on the arrival of Gulab Singh, "admitted his own share in the murderous attack on butchers at Umritsar on 15th June, but professed his entire ignorance of any of the others who were engaged with him in the affair. Beela Singh is a SadhKookah, of no fixed place of residence: he appears actuated by strong fanatical zeal, and to be indifferent to his own fate." How come that a saint with "no fixed place of residence" was arrested on the information given by Gulab Singh? If not for self-surrender, the saint could have easily wandered around and escaped arrest. Further, the report stated "Beela Singh has now named all the parties engaged with him in the crime: his statement entirely agrees with that of Goolab Singh." Namdhari literature mentions that Satguru Ram Singh had asked other participants of the Amritsar incident, namely Mehr Singh, Jhunda Singh and Bhagwan Singh to leave, possibly since the others namely Fateh Singh, Hakim Singh, Lehna Singh, Beela Singh had settled the case and obtained the freedom of the innocent people. Jhunda Singh was arrested in 1873 and hanged, while Mehr Singh and Bhagwan Singh could never be traced. Interestingly, Mehr Singh changed his name to Sant Singh and remained in Sri Bhaini Sahib itself. Hence, had the Namdhari Sikhs intended to flee and escape punishment, the participants of both the Amritsar case and the Raikot case could have done so. Meanwhile, an attempt on Shimla slaughter-house was planned and an attempt on Machhiwara slaughter-house was demanded by Sikhs from Satguru Ram Singh, but was denied for that time being. It is possible that, had the British authorities not resorted to the unethical conduct of convicting innocent people, and had the participants of the Amritsar and Raikot incidents not been Namdhari Sikhs, they would have escaped investigation and either attempted more such attacks or continued to live their lives in moral satisfaction thereafter. However, the protection of the 'cow' was the protection of a symbol of Indian civilization, which represented not just cattle but also the poor. This is why to protect the innocent people convicted by the British administration, they surrendered, even though it meant that the whole community once again came under strict watch and persecution. Further, they exemplify a lifestyle ideal informed by Gurbani:
ਤੂ ਚਉ ਸਜਣ ਮੈਡਿਆ ਡੇਈ ਸਿਸੁ ਉਤਾਰਿ ॥
If You tell me to, O my Friend, I will cut off my head and give it to You.
Satguru Ram Singh had not given direct orders to anyone to go and risk their lives for the sake of a cause, which although was dear to all, was in no way connected or related to Namdhari Sikhs alone. Protection of cow was an economic and religious issue for everyone. Still Namdhari Sikhs, responding to the general will of their Guru, sacrificed themselves for a public cause. The British authorities used threats to force a peace, which had no foundation and depended only on continuous indignation on the part of Hindoos, Sikhs and well-disposed Muslims for its continuance. Namdhari Sikhs took the step as a last resort, when it was clear to all that the British and the British-sponsored elements would not mend their ways. This theme recurred in Indian freedom struggle thereon, with Bhagat Singh having to resort to special efforts to make the "deaf ears of Government hear the plight of the people."
Conclusion - The Gazetteer of Ludhiana district stated in 1904 that 'it is not possible for a Kuka to be a loyal subject of the British Government'. The Namdhari Sikh movement of 1871 exemplifies the deep-rooted values of Indian civilization, particularly in their reverence for the cow and their commitment to protecting the poor. In response to the British colonial administration's disregard for native sensitivities, Namdhari Sikhs took bold action against cow slaughter near sacred sites like the Golden Temple in Amritsar. Their actions were not merely impulsive reactions but deliberate choices aligned with their Guru's teachings and their understanding of dharma.
The movement was sparked by the British administration's policies that allowed cow slaughter near sacred sites, which was seen as a direct attack on Indian cultural and religious values. The Namdhari Sikhs, led by Satguru Ram Singh, saw the protection of cows as more than just a religious duty; it was a stand against British economic exploitation and a defense of Indian civilization. By protecting cows, they were also safeguarding the village economy, which depended heavily on cattle, and the livelihoods of poor farmers who relied on cows for sustenance.
What truly sets the Namdhari martyrs apart is their unwavering devotion to their Guru and their willingness to sacrifice themselves for their beliefs. When innocent people were wrongly implicated in the Amritsar incident, Satguru Ram Singh instructed some of the actual participants to surrender themselves. This directive showcases the Guru's commitment to truth and justice, and the disciples' unwavering obedience to their Guru's will. The Namdhari Sikhs who had participated in the incidents willingly came forward, provided consistent accounts, and accepted punishment without remorse.
The actions of the Namdhari martyrs embody core features of Indian civilization, such as the Guru-Shishya Parampara (teacher-disciple tradition), dharma (righteous living), and the concept of sacrifice for the greater good. Their reverence for the cow as a symbol of Indian sovereignty and their efforts to protect it reflect the deep-rooted respect for nature and all its constituents in Indian thought. Moreover, their selfless acts of self-surrender to save innocent people demonstrate the Indian ideal of 'Vasudhaiva-Kutumbakam' (the world is one family) and the willingness to sacrifice oneself for the welfare of others.
In conclusion, the Namdhari martyrs truly represented Indian civilization through their actions. Their unwavering commitment to protecting cultural and religious values, their reverence for their Guru, their selfless sacrifice, and their dedication to truth and justice all embody the highest ideals of Indian civilization. These martyrs stood not just for the protection of cows, but for the preservation of a way of life, an economic system, and a set of values that were under threat from colonial rule. Their actions and sacrifices continue to inspire and serve as a powerful testament to the enduring values of Indian civilization, making them true martyrs of the Indic civilization.
Dr. Alla Singh PaneserNamdhari Writer99718-46875 -
ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸੈਨਿਕ ਜੀਵਨ: ਇਕ ਅਧਿਐਨ
Date: 22 Mar 2025ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਸੈਨਿਕ ਜੀਵਨ: ਇਕ ਅਧਿਐਨ
ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਾਘ ਸੁਦੀ ਪੰਚਮੀ 1872 ਮੁਤਾਬਿਕ 16 ਫਰਵਰੀ 1816 ਈ. ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਸਤਲੁਜ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਸਿਖ ਰਾਜ ਦੀ ਹੱਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਖ਼ੈਬਰ ਦਰੇ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਧੁੰਮਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦੀ ਚੱੜਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੂਰੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਦਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਸੈਨਾ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਉਥਲ- ਪੁਥਲ ਖਤਮ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਯੋਗ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਸਦਾ ਖੁਲ੍ਹੇ ਸਨ। ਲੈਪਲ ਗ੍ਰਿਫਨ ਅਨੁਸਾਰ "ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਰਾਜ ਸਮੇਂ ਭਰਤੀ ਨਿਰੋਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਉੱਤੇ ਸੀ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੈਨਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਕੋਈ ਕਠਿਨਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ। "
ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਬਾਰ ਦੇ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ "ਰੰਗਰੂਟ ਦਾ ਕਦ ਕਾਠ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ 'ਚ ਰਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਜਾਤ ਨੂੰ। ਕੇਵਲ ਰਿਸ਼ਟ ਪੁਸ਼ਟ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।" ਮਹਾਰਾਜੇ ਕੋਲ ਤਕਰੀਬਨ ਅੱਸੀਂ ਹਜਾਰ ਸੈਨਿਕ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ मी।1
ਕਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਰਿੰਦੇ ਵੀ ਸਿਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਏ। ਜਰਨੈਲ ਵੇਨਤੂਰਾ, ਜਰਨੈਲ ਐਲਾਰਡ, ਜਰਨੈਲ ਕੋਰਟ, ਜਰਨੈਲ ਫੋਲਕਸ, ਜਰਨੈਲ ਗਾਰਡਨਰ ਆਦਿ ਨਾਮ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹਨ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਜਵਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਦੀ ਡੀਲ ਡੋਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਚੰਗੀ ਕਦ ਕਾਠੀ ਵੇਖ ਆਪ ਦਾ ਭਣਵੀਆ (ਜੀਜਾ) ਕਾਬਲ ਸਿੰਘ ਜੋ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਤੋਪਚੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਆਪ ਵਲੋਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਆਖਿਆ। ਇਹ ਕਾਬਲ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਕਿਲ੍ਹਾ ਰਾਏਪੁਰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਸਨੀਕ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਭੈਣ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਇਸ ਵੱਲ ਵਿਆਹੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਕਾਲਾ ਸਿੰਘ ਨੰਗਲ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰੰਥ "ਸਿੰਘਾ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਦਾ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼' ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-
ਰਾਇਪੁਰ ਪਿੰਡ ਹੈਸੀ ਭੈਣ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੀ
ਲੁਧਿਆਣੇ ਦਾ ਜ਼ਿਲਾ ਤੂੰ ਮਾਨ ਪਿਆਰੇ।
ਕਾਬਲ ਸਿੰਘ ਨਾਮੇਂ ਪਤੀ ਓਸਦੇ ਸੋ
ਬੀਬੀ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਨਾਮ ਬਖਾਨ ਪਿਆਰੇ।
ਓਹਦੇ ਵਿੱਚ ਵਸੀਲੇ ਦੇ ਆਣਕੇ ਤੇ
ਲਈ ਨੌਕਰੀ ਗੁਰਾਂ ਨੇ ਠਾਨ ਪਿਆਰੇ।2
ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਸਮੇਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 21 ਸਾਲ ਸੀ ਭਾਵ 1837 ਈ. ਦਾ ਇਹ ਵਰਾ ਸੀ। ਆਪ ਨੌ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਏ। ਇਹ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਮਹਾਰਾਜ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੁਣੀਦਾ ਸੁਡੋਲ, ਸੁਅਸਥ, ਸੁੰਦਰ ਕਦ ਕਾਨੀ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਭਰਤੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਨੌ ਨਿਹਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਸੋਲਾਂ ਸਾਲ ਸੀ। ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ "ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ਸੱਚੀ-ਸੁੱਚੀ ਕਿਰਤ ਮੰਨਿਆ।
ਬਡੇ ਥਾਇ ਜਾਇ ਕੈ ਲਾਹੌਰ ਲਪਟਨ ਮਾਂਹਿ ਠਾਨ ਲੀਨ ਨੌਕਰੀ ਪਛਾਨ ਕੇ ਸੁਕ੍ਰਿਤ ਹੈ।3
ਇਸ ਨੌਕਰੀ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਸ੍ਰੇਸਟ ਕ੍ਰਿਤ ਇਸ ਲਈ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀਆਂ ਰਾਜ ਨੀਤੀਆਂ ਦੂਸਰੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਨਿਰੋਲ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਲੈਗਜ਼ਾਡਰ ਬਰਨਜ਼ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ-
"ਇਕ ਜੁੜਵੇਂ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਉੱਨਤੀ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਲਾਇਆ ਜੋ ਮਹਾਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਖਤੀ ਜਾਂ ਨਿਰਦੈਤਾ ਦੇ ਅਸੀਂ ਇਕ ਮਨੁੱਖੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਿਤ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਲਿਆਦੀਆਂ ਜੋ ਇਸ ਮੁਲਕ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵੀਆਂ ਸਨ4 ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਜਾਂ ਖਾਨਦਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਰਾਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰੀ ਰਾਜ ਸਤਾ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਵਰਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਦੇ ਨਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਸੀ ਇਕ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਵਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੱਕ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਟਕਾ ਨਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਕਰੇ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਅਗਿਉਂ ਪੁੱਛਿਆ "ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿਕਾ ਕਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਉਤਰ ਦਿੱਤਾ “ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ" ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ "ਮੁਲਕ ਦਾ ਹਾਕਮ ਉਹੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਚਲਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ।5 ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁੰਦਿਆ ਵੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਤਾ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਸਮਝਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਨੌਕਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤੀ। ਲਾਹੌਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ- ਨਾਲ ਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਵੱਡਾ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ, ਇਮਾਰਤਸਾਜੀ, ਸੰਤ-ਫਕੀਰ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਇਸ ਮਹਾਂ ਨਗਰ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਬਜ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਇਕ ਅਹਿਮ ਪੜਾਅ ਸੀ।
ਫ਼ੌਜੀ ਜੀਵਨ- ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ “ਬਾਨੀ ਗੁਰੂ ਕੀ ਪਢੈ ਹੈਂ, ਭਜਨ ਕਰੈ ਹੈਂ, । ਚਾਹੈਂ ਰਹਿਨੋ ਇਕੰਤ ਦੋਹੈਂ ਆਜਜ਼ੈ ਕੋ ਬਿਤ ਹੈ"6 ਬਿਰਤੀ ਇਕ ਦਮ ਸ਼ਾਂਤ, ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਰਸਾਂ ਕਸਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ, ਅਠੇ ਪਹਿਰ ਭਜਨ ਬੰਦਗੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਾ ਜਾਪ ਨਾਲ ਦੇ ਸਾਥੀ ਆਪ ਦੀ ਸੋਹਬਤ ਨੂੰ ਤਰਸਦੇ। ਇਕ ਦਿਨ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜੋ ਇਸ ਪਲਟਨ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਨੌਕਰ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਲਈ ਲਾਹੁਣ ਵਾਸਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਚੁੱਪ ਲੋਹ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦੇ ਪਕਾਉਂਦੇ ਸੀ ਆਪ ਨੇ ਬਿਨਾ ਬੋਲੇ ਲੋਹ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀ ਕਿਰਪਾਨ ਨਾਲ ਲਕੀਰ ਪਾ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਕਿਹਾ "ਓਸ ਪਾਸੇ ਪਕਾ ਲੈ।" ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਅਲੋਕਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦਿਸਿਆ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਪਾਉਂਦੇ ਸੀ ਤਾਂ ਲੋਹ ਰੰਗ ਬਦਲਦੀ ਸੀ ਕਦੇ ਸੋਨੇ ਰੰਗੀ, ਕਦੇ ਚਾਂਦੀ ਰੰਗੀ, ਨੌਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਗੱਲ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਦੱਸੀ। ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜੋ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚੱਕ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਇਸ ਬਿਰਤਾਂਤ ਨੂੰ ਸੁਣ ਸਚਾਈ ਜਾਨਣ ਲਈ ਆਪ ਦੀ ਸੰਗਤ ਮਾਨਣ ਲੱਗਾ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਹ ਇਸ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਪੁੱਜਾ ਕੇ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਇਕ ਪੂਰਨ ਪੁਰਖ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਰ ਬੋਲ ਹਰ ਅਦਾ ਵਿੱਚ ਡੂੰਗੀ ਰਮਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਝ ਗਿਆ ਉਹ ਅਨੰਤ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਖੇਡ ਦਾ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਕ ਦਿਨ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਦੂਰ ਸੈਰ ਕਰਨ ਗਏ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਖੂਹ ਵਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਇਕ ਦਮ ਰੁੱਕ ਗਏ, ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਿਹਾ “ਕਾਨ੍ਹਿਆ ਖੂਹ ਗ਼ਰਕ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਹੈ, ਤੂੰ ਜਾਇਕੇ ਸਭ ਕੋ ਹਟਾਇ ਦਿਓ ਪਾਸੇ ਕਰ ਦਿਓ। ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਖੜਾ ਈ ਦਲੀਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ ਕਿ ਚਲਦਾ ਖੂਹ ਕਿਵੇਂ ਗ਼ਰਕ ਹੋਊਗਾ? ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਖੜਾ ਰਿਹਾ। ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਜਾਇਕੇ ਅਰਲੀਆਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀਆਂ ਬੈਲਾਂ ਕੀਆਂ। ਆਦਮੀ ਸਭ ਹਟਾਇ ਦਿੱਤੇ। ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਖੂਹ ਵਾਲੇ ਕਹਿਣ ਕੀ ਕਰਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਚਲਦਾ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਧੱਕੇ ਦੇ ਦੇ ਕੇ ਹਟਾਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਏਤਨੇ ਮੇਂ ਖੂਹ ਗਰਕ ਹੋਇ ਗਿਆ। ਸੰਦ ਵਲੇਵਾਂ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਜਾਇ ਪਿਆ।” ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਖੂਹ ਗਰਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਗੇਤੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸੂਝਵਾਨ ਅੱਖ ਹੀ ਪਹਿਚਾਣ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਦਾ ਪੱਕਾ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਇਆ ਕਿ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਾਰਖੂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਤੱਤ ਲੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ। ਪਰਾਲੌਕਿਕ ਅਤੇ ਸਜਾਜਿਕ ਸੂਝਬੂਝ ਦਾ ਲੋਹਾ ਨਾਲ ਦੇ ਸਾਥੀ ਮੰਨ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਜਦੋਂ ਮੁਦਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਨਾਲ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ “ਸਾਡੀ ਹਾਰ ਹੋਣੀ ਹੈ ਸਾਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਲਈ ਝੂਠੇ ਪੁਲੰਦੇ ਬਣਾ ਲਏ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਪਰਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਅਵੱਸ਼ ਹੀ ਸੱਚ ਗੱਲ ਹੋਏਗੀ, ਮੇਰੀ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਛੋਟੀ ਕਿਰਪਾਨ ਨਾਲ ਪੱਟ 'ਤੇ ਚੀਰ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਤੇਰੀ ਮੌਤ ਟਾਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਨਿਰਭੈ ਹੋ ਵਿਚਰਦਾ ਰਿਹਾ।
ਫੜਕੇ ਕਰਦ ਖੱਬਾ ਪੱਟ ਪਾੜ ਦਿੱਤਾ
ਕਾਨ ਸਿੰਘ ਰੋਵੇ ਧਾਹਾਂ ਮਾਰ ਸੰਤੋ।
ਗੁਸੇ ਬਹੁਤ ਹੋਇਆ ਗੁਰਾਂ ਕਹਿਰ ਕੀਤਾ
ਮੇਰੇ ਪੱਟ ਨੂੰ ਪਾੜ ਲਚਾਰ ਸੰਤੋ।
ਸਤਿਗੁਰ ਆਖਦੇ ਸੁਣੀ ਤੂੰ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘਾ
ਅਗੇ ਕਰੂਕੀ ਕਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸੰਤੋ।
ਹੋਵੇ ਮੁਦਕੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜੰਗ ਭਾਰਾ
ਤੇਰਾ ਚੜ੍ਹੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਤੋ।
ਮਾਰੀਂ ਕੰਬਲੀ ਦੀ ਗਿਲਤੀ ਕਾਨ ਸਿੰਘਾ
ਗੋਲੀ ਕਰੂਗੀ ਨਾ ਤੈਨੂੰ ਮਾਰ ਸੰਤੋ।8
ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ- ਨੌ ਨਿਹਾਲ ਵਾਲੀ ਬਟਾਲੀਅਨ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ ਪਸ਼ੌਰ ਤੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਸੈਨਿਕ ਹਜਰੋਂ ਵਾਲੀ ਫ਼ੌਜੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਓਥੇ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕੋਈ ਪੂਰਨ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਇਸ ਧਰਤੀ 'ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫ਼ੌਜੀ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸਖ਼ਸ਼ੀਅਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਉਪਕਾਰਾਂ ਦੀ ਗਾਥਾ ਫ਼ੌਜ 'ਚ ਜਾਹਰ ਸੀ। ਜਮੀਅਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਕਈ ਫ਼ੌਜੀ ਸਾਥੀ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਾਮ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਚ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ ਸਮਝਦੇ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਹੋਏ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਰੋਜ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬਗੀਚੀ 'ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕਥਾ ਕਰਦੇ ਸੀ। ਸੰਤ ਕਾਲਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੰਗਲ ਵਾਲੇ ਪੱਚੀ ਸਾਥੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਪ ਅੱਸੂ ਦੀ ਸੰਗਰਾਦ 1898 ਬਿਕਰਮੀ ਮੁਤਾਬਿਕ 1841 ਈ. ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੋਲ ਗਏ।
ਅਣੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਿਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ
ਦੁਲਾ ਸਿੰਘ ਰਾਜਿਆਣਿਓ ਧਾਇਆ ਸੀ।
ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਰਾਜੇ ਜੰਗੋਂ ਸਾਥ ਲੀਤਾ
ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਚੈਪਈਓਂ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ।
ਮਤਾਪ ਸਿੰਘ ਹਠੂਰ ਦਾ ਸਮਝ ਲੈਣਾ
ਗੁਜਰ ਵਾਲੀਆ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਆਇਆ ਸੀ।
ਪੰਚੀ ਸਿੰਘ ਹੋਏ ਸਾਥ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ
ਹਜਰੋਂ ਜਾਣਦਾ ਸਾਂਗ ਬਣਾਇਆ ਸੀ।
ਕਾਨ ਸਿੰਘ ਸੂਬੇਦਾਰ ਚੱਕਵਾਲਾ ਜਮੀਤ
ਸਿੰਘ ਗਿਲਾਂ ਵਾਲਾ ਧਾਇਆ ਸੀ।
ਮਤਾਬ ਸਿੰਘ ਸੀ ਉਬਕੋ ਪਿੰਡ ਵਾਲਾ।
ਠੂਰ ਪਿੰਡ ਤੇ ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੁਹਾਇਆ ਸੀ।9
ਜਦੋਂ ਆਪ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਆਏ ਤਾਂ “ਠਾਕੁਰ ਤੁਮ ਸਰਨਾਈ ਆਇਆ, ਉਤਰ ਗਇਓ ਮੇਰੇ ਮਨ ਕਾ ਸੰਸਾ ਜਬ ਤੇ ਦਰਸਨ ਪਾਇਆ" ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ। “ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਸੀਸ ਨਿਵਾਇਕੇ ਬੈਠ ਕੇ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਜੀ ਮੈਨੂੰ ਭੀ ਭਜਨ ਦਿਓ। ਗੁਰੂ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਇਕੇ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਆਓ ਠਾਕੁਰ ਜੀ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ ਸੇ। ਤੁਹਾਡੇ ਮੰਗਵਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਏਤਨੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਭਜਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।... ਗੁਰੂ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਠਾਕੁਰੋ ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਰਾਖੇ ਈ ਬੈਠੇ ਹਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ ਸੇ। ਸੋ ਤੁਸੀਂ ਆਇ ਗਏ ਹੋ। ਏਓ ਨਾਮ ਕਾ ਗਫ਼ਾ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਵਰਤਾਵਣਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਦੇ ਖ਼ਜਾਨੇ ਨੂੰ ਕੁੰਜੀ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਲਾਵਣੀ ਹੈ। ਏਹ ਕੜਛਾ ਤੁਸਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਈ ਵਰਤਣਾ ਹੈ।10
ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸੱਚੇ ਤਖਤ 'ਤੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਭ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਕਹਿ ਸੁਣਾਇਆ ਅੱਜ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਮਾਲਕ ਇਹ ਹਨ । ਹੁਣ ਨਾਮ ਦੀ ਦਾਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜ ਘਰਾਣਾ ਸਾਜ਼ਿਸਾਂ ਦਾ ਅੱਡਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਜ ਭਾਗ ਦੇ ਮਾਨ ਨੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਕਪਟੀ, ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਅਤੇ ਜਾਲਮ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸਿਖੀ ਭਾਵਨਾ ਹੋਲੀ-ਹੋਲੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਤੇ ਹਊਮੈ ਚੌਧਰ ਨਾਲ ਭਰੇ ਸਰਦਾਰ ਐਸ਼ ਪ੍ਰਸਤੀ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਖਾਹੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਣ ਲੱਗੇ। ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਵੇਸਵਾਵਾਂ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਦਰਬਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਸਿਖ ਕਿਰਦਾਰਾਂ, ਗੁਰਬਾਣੀ, ਨੈਤਿਤਕਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਬੀਤੇ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਨਿਘਾਰਤਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨ ਮਨ ਨੂੰ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਂਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਨੀਂਦ ਨਾ ਲੈਂਦੇ, ਕੁਝ ਖਾਂਦੇ ਪੀਂਦੇ ਨਾ, ਕਈ ਵਾਰ ਉਚੀ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨਾ। "ਜੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕਹਿਣਾ ਪਰਸ਼ਾਦ ਛਕੋ ਤਾਂ ਬਚਨ ਕਰਨਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕੋਈ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਪਰਸ਼ਾਦ ਛਕਣ ਜਾਵਾਂ। ਅਸੀਂ ਭਾਰੀ ਕਾਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹੈਂ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਬਚਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸੁੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜੁਧ ਮੈ ਰਹਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਠਕੇ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਦੁਆਈ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਅਮੋਲਕ ਹੈ, ਐਵੇਂ ਹੀ ਗਵਾਇ ਲੀਆ ਹੈ ਸੋਇ ਕੇ।11
ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੇ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਖਾਲਸਾ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬੁਰਝਾਗਰਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸੀ ਤਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ਸਿਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵੀ ਨੀਵੇਂ ਪੱਧਰ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਪੰਜਾਬ ਸਿੰਘ ਨਾਮ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ 'ਤੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੁਣਾ ਤੇਰੀ ਕੀ ਮੰਗ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਕਿਹਾ “ਹੋਰ ਤਾਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਲੋੜ, ਇਕ ਕੰਜਰੀ ਮਾਸ ਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾ ਚੀਜਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।12
ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਉਸ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਨਰਾਜ ਹੋਏ। ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਿਖ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਸਾਖੀ ਹੈ। ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-
ਸ਼ਕਲ ਅਕਲ ਪਹਿਰਾਨ ਖਾਨ ਬੋਲ ਚਾਲ
ਔਰ ਹੀ ਕੇ ਤੌਰ ਭਏ ਧਰਾ ਔਰ ਖਲਕੈ
ਸਿਦਕ ਬਿਦਕ ਗਯੋ ਧਰਮ ਨਰਮ ਪਯੋ
ਰੀਤਿ ਪਰਤੀਤ ਸਿਖੀ ਕੇਰ ਭਈ ਹਲਕੈ
ਸਿਖ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਇਹ ਬਚਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਿਲਾਸ ਦੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਸੋਚਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਨਗੇ। ਜਿਸ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਰਖਿਆ ਸੈਨਿਕ (Security Force) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦਾ ਹਸ਼ਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ।
ਬੁਧ ਭਰਿਸਟ ਹੋਇ ਗਈ... “ਜੋ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਸੇ ਸੋ ਮੁੰਡੇ ਰੱਖਣੇ ਲੱਗੇ ਨਾਲੇ ਸਭ ਨੇ ਨਿੱਕੇ ਵੱਡੇ ਪਾਪਾ ਉੱਤੇ ਲੱਕ ਬੰਨ ਲਿਆ ਹੈ। ਬਚਨ ਬਿਲਾਸਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝਾਂਦੇ ਰਹੇ, ਨਾ ਸਮਝੇ ਸਗੋਂ ਦੂਣੇ ਪਾਪ ਕਰਨੇ ਲੱਗੇ। ਚੋਰੀ ਯਾਰੀ ਬਹੁਤ ਕਰਨੇ ਲੱਗੇ, ਜਿਹੜਾ ਛੁਟੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵੇ ਉਸਨੂੰ ਦੋ ਜਣੇ ਰਲ ਕੇ ਜਾਇਕੇ ਰਸਤੇ ਮੈਂ ਲੁੱਟ ਲੈਣ, ਦਾਦ ਫਰਿਯਾਦ ਕੋਈ ਨਾ ਸੀ ਸੁਣਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡਿਆ ਛੋਟਿਆਂ ਕੀ ਬੁੱਧ ਭਰਿਸਟ ਹੋਇ ਗਈ ਹੈ। ਪੰਜੇ ਐਬ ਸ਼ਰਈ, ਨੇਮ ਧਰਮ ਛੱਡ ਕੇ ਜੁਲਮੀਆਂ ਤੇ ਲੱਕ ਬੱਧਾ ਹੈ।13
ਕੌਮ ਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਵੇਖ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਪੀੜਾਂ ਹੁੰਦੀ। ਆਪ ਹਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਫ਼ੌਜੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਂਦੇ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦੇ। ਇਕ ਦਿਨ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਲੈ ਤੁਰੇ ਰਸਤੇ 'ਚ ਇਕ ਮਕਬਰਾ ਆਇਆ। ਆਖਿਆ “ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਤੈਨੂੰ ਇਕ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਮਕਬਰੇ ਦੇ ਮੰਮਟ ਨੂੰ ਜੱਫਾ ਪਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਣ ਲੱਗੇ, ਕਿਹਾ ਹਿਲਦਾ ਹੈ ਜੜਾ ਤੋਂ? ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਕਿਹਾ “ਹਾਂਜੀ" ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਵੇਖ ਲਿਆ ਜੋ ਵੇਖਣਾ | ਸੀ “ਅਸਲ ਵਿੱਚ 1837 ਈ. 'ਚ ਆਖਰੀ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ। ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਪੈਨਸ਼ਨਰੀ ਹੋ ਤਖਤ 'ਤੇ ਬੈਠਾ। ਸਦੀਆਂ ਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਸੱਤਾ ਰੇਤ ਦੀ ਕੰਧ ਵਾਂਗ ਢਹਿ ਗਈ ਅਤੇ ਦਿਨੋਂ ਦਿਨ ਹੋਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ ਹੁਣ ਮਕਬਰਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ ਹਿਲ ਗਈਆਂ ਹਨ ਛੇਤੀ ਪੁੱਟੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਮਜਾਂ ਭਰੇ ਕੌਤਕਾਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਮਝਾਉਂਦੇ।
"ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸੁਭਾਉ ਅੰਦਰ ਨਾਮ ਦੀ ਖੁਮਾਰੀ ਚੜੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਨਾਲ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਤੁਸੀਂ ਸੋ ਜਾਓ ਮੈਂ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ। ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਜਾਗਦੇ ਭਜਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਸਾਰਿਆ ਨੂੰ ਉਠਾਉਣਾ ਕਹਿਣਾ ਇਹ ਵੇਲਾ ਨੀਂਦਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਨਾਮ ਜਪਣ ਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਣ ਦਾ ਹੈ। ਲੇਪਨ ਕਰ ਥਾਂ ਪਵਿੱਤਰ ਕਰਨਾ ਤੇ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਨਾ। ਨਾਲ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ 'ਚੋਂ ਕੁਝ ਦਾਣੇ ਸਾਂਝੇ ਥਾਂ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਲੰਗਰ ਲਾਇਆ। ਭੁੱਖੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਛਕਾਉਣਾ। ਹੁਣ ਇਸ ਪਲਟਨ ਨੂੰ ਸਾਰੇ 'ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਪਲਟਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗ ਗਏ।”
ਫ਼ੌਜ ਛੱਡਣ ਦਾ ਸਮਾਂ (1845)- ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਚੀਜਾਂ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਆਪੋ ਧਾਪੀ, ਫੁੱਟ, ਲਾਲਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੀਵਾ ਮੋਟੀ ਵੱਟੀ ਪਾ ਕੇ ਜਗਾਇਆ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਤਾੜੀ ਮਾਰ ਬੁਝਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇਕ ਦਮ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਦੀਵੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਬਚਨ ਕੀਤਾ "ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਸਿੱਖ ਰਾਜ 'ਚ ਹੁਣ ਦੀਵਾ ਗੁੱਲ ਹੋ ਗਿਆ।" ਹੁਣ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਇਹ ਸੱਚ ਜਦੋਂ ਸਭ ਸਾਹਮਣੇ ਬੋਲ ਦਿੰਦੇ ਕਈ ਗੁੱਸਾ ਕਰਦੇ ਪਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ “ਹੁਣ ਨਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਿੱਖੀ ਰਹੀ ਨਾ ਹੁਣ ਰਾਜ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਉਸਾਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ "ਬੇਈਮਾਨ ਸੈਨਾਪਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਸਿਖ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ ਨਾਲ ਜੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਸਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਜੰਗ ਪਿਛਲੀ ਸਿਆਸਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਪ ਲਿਆ ਸੀ ਇਸ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੇ ਸਭ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਵਿਕੇ ਹੋਏ ਲੀਡਰਾਂ ਨੇ ਸਿਖ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੀ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਵਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਆਪ ਹਰੀਕੇ ਪੱਤਣ ਤੋਂ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਆ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਲਈ ਚਿੰਤਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ।
ਹਵਾਲੇ ਤੇ ਟਿਪਣੀਆਂ
1. Lepel Griffin Ranjit Singh P.134
2. ਸੰਤ ਕਾਲਾ ਸਿੰਘ ਨੰਗਲ, ਸਿੰਘਾ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਦਾ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਸੰਪ. ਦੇਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ, ਪੰਨਾ. 18
3. ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਭਾਗ- 5, ਪੰਨਾ 2815
4. Alexander Burnes, Travels into Bokhara Vol. 1, Page 285
5. ਡਾ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਪੰਨਾ. 71
6. ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਭਾਗ- 5. ਪੰਨਾ. 2815
7. ਸੰਤ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਿਲਾਸ ਭਾਗ-1, ਸੰਪਾ. ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਹਸਿਟੋਰਓਨ ਪੰਨਾ. 112
8. ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਬਗਲੀ ਕਲਾਂ, ਸੰਤ ਖਾਲਸਾ ਪੰਨਾ-6
9. ਸੰਤ ਕਾਲਾ ਸਿੰਘ ਨੰਗਲ, ਸਿੰਘਾਂ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ.... ਪੰਨਾ. -21
10. ਸੰਤ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਿਲਾਸ ਭਾਗ-1. ਸੰਪਾ. ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਪੰਨਾ-109
11. ਓਹੀ, ਪੰਨਾ-117
12. ਓਹੀ, ਪੰਨਾ -117
13. ਓਹੀ, ਪੰਨਾ -114
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ - ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੱਕ ਦੇ ਸਫਰ ਤੋਂ ਜਾਣੂੰ ਹੋਏ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਈ ਲਹਿਰ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਏਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੰਬਾਲਾ ਡਵੀਜਨ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਮਿਸਟਰ ਆਰ. ਜੀ, ਟੇਲਰ ਨੇ 11 ਸਤੰਬਰ 1866 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ, “ਆਪਣੇ ਮਤ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਖੁੱਸ ਚੁੱਕੀ ਆਪਣੀ ਪਿਆਰੀ ਭੋਂ ਦੀ ਤਾਂਘਵਾਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੰਗਜੂ ਕੌਮ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਦਾ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਨਤੀਜਾ ਹੈ। ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਾਨਕ ਦੀ ਤਰਜ਼ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਿਮਰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਧਾਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਰਜ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਉਤੇਜਿਕ ਮੁਖੀ ਪੈਰੋਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਲੜਾਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹੂਬਹੂ ਨਕਲ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।” ਪੰਜ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਅੰਬਾਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਮਿਸਟਰ ਮੈਕਨਬ ਨੇ 4 ਨਵੰਬਰ 1871 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲ ਭੇਜੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਤਾਂ ਗੱਲ ਸਿਰੇ ਹੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ।
ਉਸ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, “ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸੰਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਜਾਂ ਅਸਲੀ ਪੁਨਰ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਵੱਜੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਉਹ ਜਾ ਝਾਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿੱਧ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ ਐਸੇ ਫਿਰਕੇ ਦਾ ਅਸਲੀ ਅਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਨਾਮਨਿਹਾਦ ਆਗੂ ਹੈ ਜੋ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸੁਰਜੀਤੀ ਵਜੋਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਤਿ ਵੈਰ ਭਾਵੀ ਲੱਛਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ”
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਪਿਛੜਲੇ ਚੋਖੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਭੇਜਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਜੋਸ਼ੀਲੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਸ ਬਦਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹਾਨਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੰਕਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਯੋਜਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਮੋਕਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੁੰਦਾ।
ਨਾਮਧਾਰੀ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਸਿੱਖਿਆ-ਦੀਖਿਆ ਦਾ ਹੀ ਫਲ ਸੀ ਕਿ ਦੇਸ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣ ਦੇ ਦਿਨ ਤੱਕ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਮਲੇਛੀ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਹ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਬਰਕਰਾਰ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੇ ਲੱਖ ਯਤਨ ਕਰਨ ਉੱਤੇ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਵਿਚ ਰਾਈਂ ਮਾਤਰ ਕਚਿਆਈ ਨਹੀਂ ਆਈ।
ਗੁਰਲਾਲ ਸਿੰਘ
ਸੰਪਾਦਕ ‘ਸਤਿਜੁਗ
97800-97898
-
'ਗੁਰਬਾਣੀ' ਅਤੇ 'ਨਮਾਜ਼'
Date: 22 Mar 2025'ਗੁਰਬਾਣੀ' ਅਤੇ 'ਨਮਾਜ਼'
ਹਰ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਜਾਂ ਉਸ 'ਅਦਿੱਖ ਸ਼ਕਤੀ' ਨਾਲ ਜੋੜਣ ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਨਿਯਮ ਜਾਂ ਨੁਕਤੇ ਤਹਿ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਰਾਹ ਸੁਖਾਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।ਧਰਮ ਅਧੀਨ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਨਿਤਨੇਮ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਨਿਯਮ ਆਤਮਿਕ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੋ ਨਿਬੜਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਇੱਕ ਧਰਮ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵੱਖਰੇ ਨਿਯਮ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਵੱਖਰੇ ਹਨ ਪਰ ਦੋਵਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਇੱਕ ਰੱਬ ਭਾਵ 'ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ' ਜਾਂ 'ਅਲੱਹ' ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਨਿੱਤਨੇਮ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਨਮਾਜਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਨਮਾਜ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਨਮਾਜ਼ ਪਰਸ਼ੀਅਨ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ 'ਸ਼ਰਧਾ'। ਪਰ ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਮੂਲ ਰੂਪ ਨਮਾਜ਼ ਦੀ ਥਾਂ ਕੁਰਾਨ ਵਿੱਚ ਦਰਜ਼ ਹੈ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੈ 'ਸਲਾਤ'। ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 'ਸਲਾਤ' ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ, ਅਰਦਾਸ।
ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 622 ਈ: ਵਾਲੇ ਸਾਲ ਪੈਗੰਬਰ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ 'ਇਸਰਾ ਅਤੇ ਮਿਰਾਜ' ਦੇ ਦਿਨ (ਜੰਨਤ ਵੱਲ ਯਾਤਰਾ ਵਾਲਾ ਦਿਨ) ਅੱਲ੍ਹਾ ਕੋਲੋਂ ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ਾਂ (ਸਲਾਤ) ਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਨਿਤਨੇਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਹ ਪੰਜ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੀ ਜਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਜ ਵੀ 'ਨਮਾਜ਼' ਨੂੰ 'ਸਲਾਤ' ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨਾਲ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਨਿਯਮ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ।
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 712 ਈ. ਵਿੱਚ ਮੁਹੰਮਦ ਕਾਸਿਮ ਪਹਿਲੇ ਮੁਸਲਿਮ ਹਮਲਾਵਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਪਰ ਅਜੋਕੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਖੋਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਿਸਚਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮੁਹੰਮਦ ਕਾਸਿਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਈ ਅਰਬ ਦੇ ਮੁਸਲਿਮ ਵਪਾਰੀ ਭਾਰਤ ਆਉਂਦੇ ਰਹੇ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਦਹਾਰਨ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮਕਾਲ ਹੀ 629 ਈ. ਵਿੱਚ ਕੇਰਲਾ (ਭਾਰਤ) ਵਿੱਚ ਬਣੀ 'ਚੇਰਾਮਨ ਜੁੰਮਾ ਮਸਜਿਦ' ਹੈ। ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਧਰਮ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਜਿੰਦਗੀ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਸੀ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਆਏ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਸੀ।
ਮੱਧ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੇ ਜਿੱਤੇ ਹੋਏ ਗੈਰ ਇਸਲਾਮਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਆਦਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਹਾਮੀ ਭਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਸਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਬਗਾਵਤਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਇਹੀ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਪ੍ਰਸਾਰਿਆ ਜਾਵੇ। ਜਿੰਨੇ ਜਿਆਦਾ ਲੋਕ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਹੋਣਗੇ ਉਨਾਂ ਹੀ ਬਗਵਤਾਂ ਦਾ ਡਰ ਘਟੇਗਾ, ਹਾਂ ਕੁਝ ਕੱਟੜ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾਰ ਉਲ ਹਰਬ ਦੀ ਥਾਂ ਦਾਰ-ਉਲ-ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਸਥਾਪਤੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸਲਾਮਿਕ ਕਬਜੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਤੱਵ ਵੀ ਸਮਝਦੇ ਰਹੇ। ਮੱਧਕਾਲ ਸਮੇਂ ਹਾਕਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਬਰਦਸਤੀ ਜਾਂ ਇਨਾਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨਾ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨਾਮਾਂ ਜਾਂ ਇਸਲਾਮ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਣ ਵੀ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਹ ਸਿਰਫ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਕਾਰੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਹੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੋੜ ਲਿਆ ਜਾਵੇ।
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਵੱਡਾ ਪਸਾਰਾ ਉਮੈਦ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਮੁਹੰਮਦ ਕਾਸਿਮ ਦੇ ਸਿੰਧ ਉੱਪਰ ਹਮਲੇ (712 ਈ.) ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਦੇ ਭਾਰਤ ਉੱਪਰ 9ਵੀਂ 10ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਰ ਜਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣ ਤੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਧਰਮ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਕਾਫੀ ਜਿਆਦਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। 1535 ਈ. ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 12.8 ਮਿਲੀਅਨ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ (15 ਵੀਂ ਸਦੀ) ਤੱਕ ਲੱਗਭਗ 700 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਧਰਮ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਖਾਸ ਕਰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ 'ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਸਲਿਮ ਰੂਹਾਨੀ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਮੇਤ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਭਗਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਸਲਿਮ ਰੀਤਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਵਜ਼ੂ, ਨਮਾਜ਼, ਰੋਜ਼ਾ, ਹੱਜ, ਆਦਿ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਨਮਾਜ਼ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਵੱਖਰੇ ਵੱਖਰੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨੇ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਤਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸਲਾਮ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਊਣਤਾਈਆਂ ਉੱਪਰ ਤੰਦ ਵੀ ਕਸ਼ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇ ਕਰਤੱਬਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੱਕ ਗੁਰੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਇਸਲਾਮ ਨਾਲ ਰਿਹਾ। ਜਿਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਉੱਪਰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ ਕਬਜਾ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜੇਬ ਵਰਗੇ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸੁਆਰਥਾਂ ਲਈ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਲਈ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ ਉੱਥੇ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਅਸਲ ਸਿਧਾਂਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਮਰਦਾਨੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੀਰ ਬੁੱਧੂ ਸ਼ਾਹ, ਗਨੀ ਖਾਨ, ਨਬੀ ਖਾਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੱਚ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਖੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਾਕਮ ਧਿਰ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸੁਆਰਥਾਂ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਘਾਣ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।
ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਦੇ ਹੋਏ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ। ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਰਾਜਸੱਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਆ ਚੁੱਕੇ ਅਖੌਤੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਨੰਗਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਫਰਮਾਇਆ ਸੀ -"ਰਾਜੇ ਸੀਹ ਮੁਕਦਮ ਕੁਤੇ”ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ 'ਆਦਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ' ਵਿੱਚ ਨਮਾਜ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸ਼ਪਸਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਨੁਸਾਰ ਨਮਾਜ਼ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਨਿਯਮ ਵਿੱਚ ਬੱਝ ਕੇ ਕੋਈ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਜੋ ਗੱਲ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਤਨੇਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ- ਨਾਲ ਇਹ ਜਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਰਮਕਾਂਡ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਜੀਵਨ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਅਤੇ ਸਪੱਸਟ ਮਨੁੱਖ ਵਾਂਗ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਜੀਵੀਏ । ਗਰੁਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਅਜਿਹੇ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਕਰੀਏ ਕਿ ਸਾਡਾ ਜੀਵਣ ਦੂਸਰਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਬਣੇ। ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੱਚਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਪੜੀਆਂ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਸਾਰਥਿਕਤਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ । ਸੋ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਨਮਾਜ਼ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਮੁਢਲੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਨਮਾਜ਼ ਪੜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਮਾਜ਼ੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਇਨਸਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਗੁਣ ਹੋਣੇ ਅਤਿ ਜਰੂਰੀ ਹਨ।
ਹੇਠਾਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਪੰਗਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ 'ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ' ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਮਾਜ਼ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ:
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਫਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਆਦਮੀ ਮੌਤ ਦੇ ਭੈ ਤੋਂ ਪੰਜੇ ਵਕਤ ਨਮਾਜ਼ ਅਤੇ ਕੁਰਾਨ ਆਦਿ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਣ ਨਾਲ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮੌਤ ਵੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਪੜਾਅ ਹੈ:
ਪੰਜ ਵਖਤ ਨਿਵਾਜ ਗੁਜਾਰਹਿ ਪੜਹਿ ਕਤੇਬ ਕੁਰਾਣਾ॥ ਨਾਨਕੁ ਆਖੈ ਹੋਰ ਸਦੇਈ ਰਹਿਓ ਪੀਣਾ ਖਾਣਾ ॥ (ਪੰਨਾ 24)
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਫਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ- ਕਿ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਲਈ ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਉੱਚੇ ਗੁਣ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾ ਉੱਚਾ ਆਚਰਣ ਕਾਬਾ ਹੋਵੇ, ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਰਹਿਣਾ ਭਾਵ ਸੱਚਾ ਮਨੁੱਖ ਹੋਣਾ ਪੀਰ ਹੋਵੇ, ਨੇਕ ਅਮਲਾਂ ਦੀ ਨਿਮਾਜ਼ ਤੇ ਕਲਮਾ ਬਣੇ। ਕਰਣੀ ਕਾਬਾ ਸਚੁ ਪੀਰੁ ਕਲਮਾ ਕਰਮ ਨਿਵਾਜ॥
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਮਾਜ਼ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਿਲ ਖਿਚਵੀਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਦੇ ਪੰਜਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸਵਤੰਤਰ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਹ ਹੈ ਜੋ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜਿੰਦਗੀ (ਨਿੱਤਨੇਮ) ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪਹਿਲੀ ਨਮਾਜ਼ 'ਸੱਚ' ਹੈ। ਹੱਕ-ਹਲਾਲ ਦੀ ਕਮਾਈ ਖਾਣਾ ਦੂਸਰੀ ਨਮਾਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਦੀ ਖੈਰ ਮੰਗਣਾ ਤੀਸਰੀ ਨਮਾਜ਼ ਹੈ। ਚੌਥੀ ਨਮਾਜ਼ ਦੀ ਨੀਅਤ ਧਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਫ ਰਖਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਵੀਂ ਨਮਾਜ਼ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫਤ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਵਡਿਆਈ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਚੰਗੇ ਕਰਮ (ਚੰਗਾ ਆਚਰਨ) ਰੂਪੀ ਕਲਮਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੀ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਖਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਭ ਕੂੜ ਕਰ ਕੇ ਕੂੜ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾ ਦੇਣਾ ਹੈ।
ਪੰਜਿ ਨਿਵਾਜਾ ਵਖਤ ਪੰਜਿ ਪੰਜਾ ਪੰਜੇ ਨਾਉ ॥
ਪਹਿਲਾ ਸਚੁ ਹਲਾਲ ਦੁਇ ਤੀਜਾ ਖੈਰ ਖੁਦਾਇ॥
ਚਉਥੀ ਨੀਅਤਿ ਰਾਸਿ ਮਨੁ ਪੰਜਵੀ ਸਿਫਤਿ ਸਨਾਇ ॥
ਕਰਣੀ ਕਲਮਾ ਆਖਿ ਕੈ ਤਾ ਮੁਸਲਮਾਣੁ ਸਦਾਇ ॥
ਨਾਨਕ ਜੇਤੇ ਕੂੜਿਆਰ ਕੂੜੈ ਕੂੜੀ ਪਾਇ ॥੩॥ (ਪੰਨਾ 141)
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਅਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਾਜ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਣਸ ਖਾਣੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਫਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਮਾਣਸ ਖਾਣੇ ਆਪਣੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਨਮਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਭ ਵਿਅਰਥ ਹੈ।
ਮਾਣਸ ਖਾਣੇ ਕਰਹਿ ਨਿਵਾਜ॥ (ਪੰਨਾ 471-472)
ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਫਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰੋਜ਼ਾ ਰੱਖਿਆਂ ਜਾਂ ਨਮਾਜ਼ ਗੁਜਾਰਨ ਨਾਲ ਜੰਨਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ। ਭਗਤ ਜੀ ਫਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਕਾਬਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਈਏ। ਸਭਨਾ ਨਾਲ ਨਿਆਂ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਮਾਜ਼ ਹੈ ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਹੀ ਕਲਮਾ ਹੈ ।
ਰੋਜਾ ਧਰੈ ਨਿਵਾਜ ਗੁਜਾਰੈ ਕਲਮਾ ਭਿਸਤਿ ਨ ਹੋਈ॥
ਸਤਰਿ ਕਾਬਾ ਘਟ ਹੀ ਭੀਤਰਿ ਜੋ ਕਰਿ ਜਾਨੈ ਕੋਈ॥
ਨਿਵਾਜ ਸੋਈ ਜੋ ਨਿਆਉ ਬਿਚਾਰੈ ਕਲਮਾ ਅਕਲਹਿ ਜਾਨੈ॥੨ (ਪੰਨਾ 480)
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਫਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸੱਚ ਹੈ ਇਹ ਹੀ (ਹੇ ਮਨੁੱਖ) ਤੇਰੀ ਨਮਾਜ਼ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਉੱਪਰ ਭਰੋਸਾ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸੱਲੇ (ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਣ ਲਈ ਵਿਛਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਚਟਾਈ) ਵਾਂਗ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਸਚੁ ਨਿਵਾਜ ਯਕੀਨ ਮੁਸਲਾ॥ (ਪੰਨਾ 1083)
ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰਿਸਤਿਆਂ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੌਕੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੇ ਇਸ ਰਿਸਤੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪਕੋਰਿਆਂ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਵੀ ਮੁਸਲਿਮ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀ ਫ਼ਕੀਰ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਤੋਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੁਸਲਿਮ ਧਰਮ ਦਾ ਹੀ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਲਿਖਤ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਸੱਖਣੀ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਧਰਮ ਕਦੇ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸਮਾ ਸਕੇ ਪਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਖਰੇ ਕਰ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਇਹ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮੇਲ ਵੀ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਥਾਂ ਵਿਰੋਧਭਾਸ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਮਢੀਆਂ ਮਸਾਣੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ' ਪਵਿੱਤਰ ਕੁਰਾਨ ' ਅਤੇ ' ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ' ਵਿੱਚ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸਵਾਸ਼ ਰਖਦੇ ਹਨ। ਦੋਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ' ਦਸਵੰਧ ' ਅਤੇ ' ਜਕਾਤ ' ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਵਿੱਚੋਂ ਧਰਮ ਹਿੱਤ ਦਾਨ ਦੇਣ ਦੀ ਨਸ਼ੀਹਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਨਮਾਜ਼ 'ਅਲਾਹ ਅਕਬਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅੱਲਾਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਇਸਲਾਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੱਬ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਉੱਪਰ ਹੀ ਸਾਰੀ ਫਿਲਾਸਪੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਰੱਬ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਉਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸ਼ਰੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ 'ੴ' ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਵੀ ਰੱਬ ਦੇ ਇੱਕੋ ਹੋਣ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਪਾਲਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਇੱਕ ਹੈ, ਨਾ ਕੋਈ ਇਸ ਵਰਗਾ ਦੂਸਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਇਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸਲਾਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਇੱਕ ਰੱਬ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਉੱਪਰ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ वै।
-ਸਭਨਾ ਕਾ ਪ੍ਰਭੁ ਏਕੁ ਹੈ ਦੂਜਾ ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ॥
-ਗੁਰਮੁਖਿ ਏਕੋ ਬੁਝਿਆ ਏਕਸੁ ਮਾਹਿ ਸਮਾਇ॥
ਅੱਗੇ ਨਮਾਜ਼ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 'ਸੂਰਤ ਫ਼ਾਤਿਹਾ' ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਅਰਥ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ:
ਮੈਂ ਅਤੀ ਦਿਆਲੂ ਅਤੇ ਕਿਰਪਾਲੂ ਅੱਲਾਹ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਹਰੇਕ ਉਪਮਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਾਰੇ ਜਹਾਨਾਂ ਦਾ ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਤੇ ਪਾਲਨਹਾਰ ਅਲਾਹ ਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਅਤਿ ਦਿਆਲੂ ਅਤੇ ਕਿਰਪਾਲੂ ਹੈ। ਉਹ ਲੇਖੇ ਦੇ ਦਿਨ ਦਾ ਵੀ ਮਾਲਕ ਹੈ। (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ) ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਤੇਰਾ ਹੀ ਨਾਮ ਜਪਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਹੀ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗਦੇ ਹਾਂ । ਤੂੰ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਮਾਰਗ ਵੱਲ ਲਗਾਈ ਰੱਖ, ਉਹਨਾਂ ਧਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮਾਰਗ ਵੱਲ, ਜੋ ਤੇਰੀ ਕਿਰਪਾ ਦੇ ਪਾਤਰ ਬਣੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਰਗ ਵੱਲ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਤੇਰੀ ਕਿਰਪਾ ਦੇ ਭਾਗੀ ਬਣੇ, ਜਾਂ ਤੈਥੋਂ ਦੂਰ ਚਲੇ ਗਏ, ਤੂੰ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਰ ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਹ ਜਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਿਆਲੂ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭ ਤੇ ਕਿਰਪਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ।
-ਜਿਸ ਕਾ ਦਇਆਲੁ ਕੈਸੀ ਮੋਹਿ ਰਾਮਿ ਰਤਾ ਰੈ॥
-ਹਰਿ ਕੀ ਦਇਆ ਹੋਇ ਪੁਰਾਣੀ ਸਦਾ ਸਦਾ ਰਹੈ ਸੁਖਵਾਨੀ । ਹਰਿ ਦੀਆ ਦੁਆਰਾ ਸਦੈਵ ਦਇਆਲੁ।
-ਸਚਾ ਸਚਾ ਕਿਆ ਰੱਬੁ ਦਇਆਲੁ ਹੈ ਜਿਹਦਾ ਕਦੇ ਨਾ ਹੂਹੈ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ 'ਸੂਰਤ ਇਖ਼ਲਾਸ' ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:
ਇਹ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿਓ ਕਿ ਅੱਲਾਹ ਇੱਕ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਾ ਮੁਹਤਾਜ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਭ ਉਸ ਦੇ ਮੁਹਤਾਜ ਹਨ। ਉਹ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਧੀਆਂ-ਪੁੱਤਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ।ਉਸ ਜਿਹਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਿਹਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਆਪ ਹੀ ਹੈ।
-ਨਾਨਕੁ ਏਕੋ ਜਹਾਨੀ ਜਿ ਮਾਂ ਬਾਪੁ ਰਖਿਆ॥
-ਨਾਨਕ ਓਹ ਬੇਅੰਤੁ ਬੈਪੁ, ਜਿ ਮਾਂ ਬਾਪੁ ਰਖੇ॥
-ਨ ਬਾਪੁ ਨ ਮਾਂ ਪੇਖੀਅਹਿ ਨ ਬੰਧਨਿ ਨ ਜਾਇ॥
-ਨ ਮਾਂ ਨ ਬਾਪੁ ਨ ਕੋਇ।
-ਨਾਨਕ ਨਾਮੁ ਅਰਾਧਿ ਲੀਜੈ, ਜਿਨਿ ਮਾਂ ਬਾਪੁ ਨ ਪਾਈ ॥
ਹੇਠਾਂ ਬੈਠਣ ਸਮੇਂ ਨਮਾਜ਼ ਦਾ ਜੋ ਹਿੱਸਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ 'ਤਸ਼ਹੱਦ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:
ਸਾਰੇ ਜਪ ਤਪ ਤੇ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ ਅੱਲਾਹ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਯੋਗ ਹਨ (ਅਰਥਾਤ ਅੱਲਾਹ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਭਜਨ ਬੰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ) ਹੋ ਨਬੀ! (ਹਜਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ) ਤੇਰੇ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਉੱਪਰ ਸਲਾਮਤੀ, ਰਹਿਮਤ ਤੇ ਬਰਕਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਅਲੱਹ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਲੇ-ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਸਲਾਮਤੀ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਗਵਾਹੀ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਅੱਲਾਹ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਉਹ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਗਵਾਹੀ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ (ਸਾਹਿਬ) ਉਸ ਦੇ ਸਾਜੇ ਹੋਏ ਰਸੂਲ ਅਤੇ ਬੰਦੇ ਹਨ (ਮਤਲਬ ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਹਨ) ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਬੰਦਗੀ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪ੍ਰਮਤਾਮਾ ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਬੰਦਗੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ।
ਕਿਵ ਨ ਆਰਾਧੀਐ ਜਿਨਿ ਸੇਵਾ ਸੁਆਮੀ ਕੀ ।
ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਨਮ ਅਤੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੈ।
ਸਾਂਝੀ ਨ ਪਾਈਐ ਕਿਤੈ ਨਾਲਿ, ਅਜੋਨੀ ਅਪਾਰਾ ਹੈ ਸਾਰਾ॥
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੈਠੇ ਬੈਠੇ ਹੀ ਦਰੂਦ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਵੀ ਪੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ -
ਹੋ ਅੱਲਾਹ। ਤੂੰ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ (ਸਾਹਿਬ) ਅਤੇ ਆਪ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਉੱਤੇ ਮਿਹਰ ਕਰ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੂੰ ਹਜ਼ਰਤ ਇਬਰਾਹੀਮ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਉੱਤੇ ਮਿਹਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਤੂੰ ਹੀ ਹਰ ਉਪਮਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਬਲਵਾਨ ਹੈਂ ।
ਹੇ ਅੱਲਾਹ! ਤੂੰ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ (ਸਾਹਿਬ) ਅਤੇ ਆਪ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਬਰਕਤ ਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੂੰ ਹਜ਼ਰਤ ਇਬਰਾਹੀਮ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਨੂੰ ਬਰਕਤ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਤੂੰ ਹੀ ਹਰ ਉਪਮਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਬਲਵਾਨ ਹੈਂ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਆ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:
ਹੋ ਅੱਲਾਹ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ ਹਨ । ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਵੀ ਬਖ਼ਸ਼ਣਹਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੂੰ ਆਪਣੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਬਖ਼ਸ਼ ਲੈ । ਤੂੰ ਹੀ ਵੱਡਾ ਬਖ਼ਸ਼ਣਹਾਰ ਤੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹੈਂ।
ਦੂਸਰੀ ਦੁਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ
ਹੇ ਅੱਲਾਹ! ਮੈ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਹਰੇਕ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਸਮੇਂ ਪਨਾਹ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ। ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਕਾਇਰਤਾ ਅਤੇ ਕੰਜੂਸੀ ਤੋਂ ਵੀ ਪਨਾਹ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪਨਾਹ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਇਹ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਲਈ ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਕਰ ਸਕਾਂ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਕੀ ਕਿਤੇ ਇਹ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਨਾ ਲੈ ਸਕਾਂ, ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਪਨਾਹ ਮੰਗਦਾਂ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਜ਼ਾਈ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕਰਜ਼ ਉਤਾਰ ਨਾ ਸਕਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਵੀ ਪਨਾਹ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਮੇਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾ ਜਾਂਦੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਜਾਬਰ ਮੇਰੇ ਉੱਪਰ ਹਕੂਮਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਵੇ।ਦੁਆ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ -
ਹੇ ਅੱਲਾਹ! ਮੈਨੂੰ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਬਲ ਬਖ਼ਸ਼ ਤੇ ਮੇਰੀ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਵੀ। ਹੇ ਮੇਰੇ ਸਾਜਨਹਾਰ ਤੇ ਪਾਲਨਹਾਰ! ਮੇਰੀ ਇਹ ਅਰਦਾਸ ਪਰਵਾਨ ਕਰ । ਹੇ ਮੇਰੇ ਸਾਜਨਹਾਰ ਤੇ ਪਾਲਨਹਾਰ! ਲੇਖੇ ਦੋ ਦਿਨ ਮੇਰੇ ਮਾਪਿਆਂ, ਮੋਮਨਾਂ (ਅਲੱਹ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ), ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸਾਕ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ ਦੇਣਾ।
ਹਵਾਲੇ
1.ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦਿਨ ਪੈਗੰਬਰ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਜੰਨਤ ਵੱਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰ ਕੇ ਵਾਪਿਸ ਆਏ ਸਨ।
2.Bradlow, Khadija (18 August 2007). "A night journey through Jerusalem", Times Online, Retrieved, 27 March, 2011.3.Ron Geaves, Islam and Britain: Muslim Mission in an Age of Empire, 2018, USA.4.Raziuddin Aquil, Lovers of God: Sufism and the Politics of Islam in Medieval India, Delhi, 2017, p. 38.5.K.S. Lal, Growth of Muslim Population in Medieval India, AD 1000-1800, (Delhi: Research Publications in Social Sciences, 1973) cited in Schwartzberg, p.201.ਡਾ. ਖਲੀਲ ਖਾਨਹਿਸਿਟਰੀ ਸਕਾਲਰ9914055472 -
ਮਰਗੋਈ (ਬਰਮਾ) ਨਵੰਬਰ 1885 ਈ. ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦਰਸ਼ਨ
Date: 22 Mar 2025
(ਸਤਿਜੁਗ ਬਸੰਤ ਅੰਕ 2025 ਵਿਚੋਂ)
ਮਰਗੋਈ (ਬਰਮਾ) ਨਵੰਬਰ 1885 ਈ. ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦਰਸ਼ਨਨਾਮਧਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ 1871-72 ਈ. ਦਾ ਸਮਾਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਕਿਆਂ ਦਾ ਵਰ੍ਹਾ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਲੁਧਿਆਣੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਫਾਂਸੀਆਂ ਦੇ ਰੱਸੇ ਪਾ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੇ ਕੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਦੁਹਰਾਇਆ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਨਿਕਾਲਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਰਾਇਕੋਟ ਦੇ ਬੁੱਚੜ-ਬੱਧ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਬੱਸੀਆਂ ਕੋਠੀ ਸੱਦਿਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਤੇ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਸਿੱਧ ਨਾ ਕਰ ਸੱਕੀ। ਜਨਵਰੀ 1872 ਈ. ਵਿੱਚ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਬੁੱਚੜ ਬੱਧ ਸਾਕਾ ਵਾਪਰ ਗਿਆ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਸ ਸਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਤੇ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਜਥਾ ਚੱਲਿਆ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬੋਂ ਸੀ, 17-18 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ 65 ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਕ ਬਾਲਕ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਸਾਕੇ ਦਾ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ 17 ਜਨਵਰੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬੋਂ ਲੁਧਿਆਣੇ, 18 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਰੇਲ ਤੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਾਸਤੇ ਰਵਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। 10 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੂਬੇ, ਸੇਵਕ ਨਾਨੂੰ ਸਿੰਘ, ਸ. ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਪੰਜਾਹ ਦਿਨ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ (ਇਲਾਹਾਬਾਦ) ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਰਹੇ। ਇਸ ਕਿਲੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਕੀ ਸੂਬਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਸੇਵਕ ਨਾਨੂੰ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਰੇਲ ਰਾਹੀਂ ਕਲਕੱਤੇ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਰੰਗੂਨ (ਬਰਮਾ) ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਏਧਰ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਸਥਾਈ ਪੁਲਿਸ ਚੌਂਕੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਇਕਵੰਜਾ ਵਰ੍ਹੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਡਿਓੜੀ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹੀ। ਸਾਰੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਪੰਥ ਨੂੰ ਜੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ ਕਰਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸਰਕਾਰ ਹਰ ਹੀਲੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅਰੰਭੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਅਜੇਹੇ ਦਮਨ ਚੱਕਰ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਨੂੰ ਹਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੋਤ ਨੂੰ ਮਘਦੀ ਰੱਖਿਆ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬੋਂ ਰਵਾਨਗੀ ਉਪਰੰਤ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸ. ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ 1875 ਈ. ਵਿੱਚ ਰੰਗੂਨ ਪੁੱਜੇ, ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਂ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਰੰਗੂਨ ਵੱਲ ਵਹੀਰਾਂ ਹੀ ਘੱਤ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਰੰਗੂਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਰਾਤ- ਦਿਨ ਬੰਦੂਕਾਂ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਪਹਿਰਾ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ 'ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘ' ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ ਜਾਂਦੇ, ਕਈ ਵੇਰ ਜਦੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਹਰ ਸੈਰ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ, ਜਾਂ ਕਦੇ ਵੱਟੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਲਿਖੀ ਅਰਜ਼ ਬੇਨਤੀ ਬੰਗਲੇ ਅੰਦਰ ਸੁੱਟ ਦੇਂਦੇ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਹੁਕਮਨਾਮੇਂ ਲੈ ਕੇ ਆਉਂਦੇ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖ ਕੇ, ਗਹਿਣੇ ਵੇਚ ਕੇ ਏਨੀਆਂ ਸਖਤੀਆਂ ਝੱਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਜਾ, ਆਪਣੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪਿਆਰੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਵਾਕ ਰੂਪਮਾਨ ਕੀਤੇ-
ਸਮੁੰਦੁ ਸਾਗਰੁ ਹੋਵੈ ਬਹੁ ਖਾਰਾ ਗੁਰਸਿਖੁ ਲੰਘਿ ਗੁਰ ਪਹਿ ਜਾਈ॥
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਕਈ ਸਿੰਘ ਫੜੇ ਵੀ ਗਏ, ਕੈਦਾਂ ਕੱਟੀਆਂ, ਕਈ ਹੁਕਮਨਾਮੇਂ ਵੀ ਫੜੇ ਗਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਤੋੜਨ ਲਈ ਹਰ ਹੀਲਾ ਵਰਤਿਆ ਪਰ ਅਸਫਲ ਰਹੇ। ਅਖੀਰ 1880 ਈ. ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਤੋੜਨ ਲਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਰੰਗੂਨ ਤੋਂ ਮਰਗੋਈ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਮਰਗੋਈ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਸਟੀਮਰ (ਛੋਟਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਬੇੜਾ) ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਤੋੜਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਪਰ ਗੋਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਹੱਦ ਨਾ ਰਹੀ ਜਦੋਂ ਜਨਵਰੀ 1881 ਈ. ਵਿੱਚ ਸ. ਮੀਹਾਂ ਸਿੰਘ ਹਾਗਕਾਂਗ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਵਰਦੀ ਪਾ ਕੇ ਮਰਗੋਈ ਵੀ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰੂਸ ਦੇ ਜ਼ਾਰ ਦਾ ਜਵਾਬੀ ਖਤ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਤੱਕ ਪੁਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਿਆ । ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਕਾਰਣ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਇਕ ਹੁਕਮਨਾਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-
'ਅਰ ਹੁਣ ਇਹ ਡਰ ਹੈ ਭਾਈ ਚਿਠੀ ਭੇਜਕੇ ਪਿਛੇ ਸੂੜ (ਦੰਗੇ) ਕਰਾ ਦੋਊ, ਇਹ ਭਰਮ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਕਾਲ ਬਰਗਾ ਭੈ ਹੈ ਏਨਾਂ (ਬਿੱਲਿਆਂ) ਨੂੰ ਏਸੇ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਪਾਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਉਣ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੇ।'- (ਹੁਕਮਨਾਮਾ-7)
"ਏਨਾ ਬਿਲਿਆ ਨੂੰ ਲੋਕਾ ਨੇ ਏਹੁ ਭਰਮ ਪਾਇਆ ਹੈ ਚੰਗਿਆ ਚੰਗਿਆ ਨੇ, ਏ ਕੂਕੇ ਤੁਮਾਰਾ ਰਾਜ ਲੈ ਲੈਣਗੇ ਅਗੇ ਵਾਗੂ ਜੈਸਾ ਚੁਗਤਿਆ ਥੋ ਲੈ ਲਿਆ ਸੀ ਏ ਓਈ ਸਿੱਖ ਹੈਨਿ॥"
ਏਸੇ ਕਾਰਣ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੂਬਿਆਂ ਸਹਿਤ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ ਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਥੇ ਵੀ ਡਰ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਏਨਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ-ਸੇਵਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰੋਂ ਪਾਰ ਰੰਗੂਨ (ਬਰਮਾ) ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਰੰਗੂਨ ਕਰੀਬ ਅੱਠ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਸੌ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸਿਖ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇਂ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੇ। ਪਰ ਜਦ ਬਰਮਾ ਦੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਟਾਪੂ ਮਰਗੋਈ ਭੇਜ ਕੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਨਾ ਤੋੜ ਸੱਕੀ ਤਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੁਟਲਨੀਤੀ ਦਾ ਆਖਰੀ ਹਥਿਆਰ ਵਰਤਿਆ, ਇਕ ਝੂਠੀ ਖ਼ਬਰ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ "ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ 29 ਨਵੰਬਰ 1885 ਨੂੰ ਮਰਗੋਈ ਜੇਲ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ। "
ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਇਕ ਗੁਪਤ ਪੱਤਰ ਨਾਲ ਝੂਠੀ ਸਾਬਤ ਹੋ ਗਈ ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਰਮਾ ਦੇ ਚੀਫ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੇ ਸ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਭਦੌੜ ਨੂੰ ਇਕ ਟੈਲੀਗਰਾਮ ਰਾਹੀਂ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ। ਸ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਭਦੌੜ ਜੋ ਕਿ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਦੀ ਹਰ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੇਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਫਾਦਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹਰ ਗੁਪਤ ਸੂਚਨਾ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਵਲੋਂ ਸ. ਅਤਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁਚਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।
Letter from Sir Charles Barnard Chief Commissioner, British Burma, to Sardar Atar Singh of Bhadaur Date 23rd Aug 1886. In reply to his letter, informs him that Ram Singh Kuka is going to be transferred to a more remoate spot, where Comnmunication with him will be less easy.
ਜਦ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਰਮਾ ਦਾ ਚੀਫ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨਵੰਬਰ 1885 ਈ. ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹੋਰ ਦੁਰਾਡੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਥੋਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਰ ਫੇਰ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਲਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ 29 ਨਵੰਬਰ 1885 ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਗਏ।ਮੇਰੇ ਇਸ ਹਥਲੇ ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਏਹੋ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਝੂਠੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ 1885 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਕਿਥੇ-ਕਿਥੇ, ਕਿਸ-ਕਿਸ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ।'ਮਰਗੋਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦਰਸ਼ਨ' ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।- ਭਵਿੱਖਤ ਵਾਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਲਗੀਧਰ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਸਨ।
- ਸਾਹਿਬ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਿਧਾਂਤਕ, ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਾਝਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ।
- ਨਦੇੜੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਰਸ਼ਨ
- ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਮਿੱਤ ਨਾਮ ਬਾਣੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਯੱਗ।
- ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਅਟੱਲ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਣਗੇ। ਹੱਕ, ਸੱਚ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਸਤਿਜੁਗੀ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਹੋਵੇਗਾ।
ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਮੇਰੋ ਹੋਇ ਨਾਮਾ: ਪੁਰਾਤਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ, ਕਰਣੀਨਾਮਾ, ਜਨਮ ਸਾਖੀ, ਗੁਰਿੰਡਨਾਮਾ ਅਤੇ ਸੌ ਸਾਖੀ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਬਾਰ੍ਹਵੇਂ ਜਾਮੇਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭਵਿੱਖਤ ਵਾਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਭਵਿੱਖਤ ਵਾਕ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹਨ। ਏਥੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦਸਮ ਪਾਸ਼ਾਹ ਦੇ ਵਾਕ ਹਨ-
ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਹੋਇ ਮੇਰੋ ਨਾਮਾ ॥ ਬਾਢੀ ਸੁਤ ਭੈਣੀ ਕੋ ਧਾਮਾ॥
ਅਤੇ ਗੁਰਿੰਡਨਾਮੇਂ ਦਾ ਵਾਕ ਹੈ-
ਕਲਿਜੁਗ ਤੇ ਸਤਿਜੁਗ ਕਰ ਠਾਨੋ ॥ ਤਬੀ ਬਾਰ੍ਹਵਾ ਬਪ ਪਹਿਚਾਨੋ॥
ਉਪਰੋਕਤ ਕਥਨ ਅਨੁਸਾਰ- ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਫੁਰਮਾਣ ਸੀ ਕਿ ਬਾਢੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਵਿੱਚ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਮੈਂ ਪਰਗਟ ਹੋਵਾਂਗਾ ਅਤੇ ਕਲਿਜੁਗ ਵਿੱਚ ਸਤਿਜੁਗ ਲਾ ਦਿਆਂਗਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬਾਰਵਾਂ ਜਾਮਾ ਜਾਣਿਓ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਭਵਿੱਖਤ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਤਸਦੀਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਰਦੇ ਕੂਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਕਬਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਲੋਂ ਅੱਸੂ ਦੀ ਸੰਗਰਾਂਦ 1898 ਬ੍ਰਿ: (1841 ਈ.) ਨੂੰ ਹਜ਼ਰੋਂ ਵਿਖੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਾਕਿਆਤ ਬਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-
ਐਪੈ ਗੁਰ ਦਸਮ ਦਰਸ ਦੈ ਜੋ ਕਹਿਓ ਤਾਂਹਿ, ਮੇਰੇ ਅਵਤਾਰ ਅੰਸ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਹੈ ਭਰੇ॥ਯਾਂਹਿ ਹੇਤ ਤਾਂਹਿ, ਨਾਂਹਿ ਔਰ ਕਾਂਹਿ ਮਾਂਹਿ, ਨਿਜ ਸ਼ਕਤਿ ਰਖਾਈ ਗੁਰ ਵਾਕ ਦਿਢ ਥੇ ਧਰੇ॥ਪੇਖ ਅਧਿਕਾਰੀ ਈਸ਼ ਅੰਸ ਅਵਤਾਰੀ, ਤਬਿ ਬਾਲਕ ਮ੍ਰਿਗਾਰੀ ਦੀਓ ਨਾਮ ਮੁਦ ਥਾਇਕੈ॥ਪੰਥ ਗੁਰ ਦਸਮ ਕੀ ਰਸਮ ਬਢਾਵੋ ਜਗ ਖਸਮ ਕਾ ਖਾਲਸਾ ਹੈ ਖਾਸ ਯੇ ਲਖਾਇ ਕੈ॥ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕੇ ਜੋ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਅਵਤਾਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਹੋਵੇਗਾ। ਏਸੇ ਲਈ ਆਪ ਨੇ ਇਹ ਗੁਰਤਾ ਦੀ ਰੱਬੀ ਸ਼ਕਤਿ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪ ਨੇ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਵਾਕ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਜਦੋਂ ਖਾਲਸਾ ਫੌਜ ਨਾਲ ਅਟਕ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹਜ਼ਰੋਂ ਰੁੱਕੇ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਲਕ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਗਏ, ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਨੇ ਈਸ਼ਵਰ ਅਵਤਾਰੀ ਅਤੇ ਗੁਰਤਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਪਹਿਚਾਨ ਕੇ ਨਾਮ (ਗੁਰਮੰਤ੍ਰ) ਦੇ ਕੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੀ ਦਾਤ ਵੀ ਬਖਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਫ਼ਰਮਾਇਆ ਕਿ- ਪੰਥ ਗੁਰ ਦਸਮ ਕੀ ਰਸਮ ਬਢਾਵੋ ਜਗ॥
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤਾ। 'ਕਲਿਜੁਗ ਤੇ ਸਤਿਜੁਗ ਕਰ ਨਾਨੋ॥' ਵਾਕ ਰੂਪਮਾਨ ਹੋਇਆ। ਇਸਦੀ ਗਵਾਹੀ ਵੀ ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਕਬਿੱਤਾਂ 'ਚੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ-
ਪਾਇ ਇਹ ਹੁਕਮ ਪ੍ਰਮੇਸ਼ ਕਾ ਬਿਸ਼ੇਸ਼ ਫਿਰ ਰਾਮ ਮ੍ਰਿਗੇਸ਼ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੈਨ ਲਾਗਿਓ। ਹੁੱਕੇ ਛੁਡਵਾਏ ਰਖਵਾਏ ਕੇਸ ਮੋਨਯੋਂ ਕੇ ਸੁਧਾ ਛਕ ਥਾਏ ਸਿੱਖ ਭਾਗ ਜਿਨੈ ਜਾਗਿਓ ॥ਫੈਲਯੋ ਜਸ ਭਾਰੀ ਸਿਖ ਥੀਏ ਤਾਹਿ ਕੇ ਅਪਾਰੀ ਸਿੰਘ ਪੰਥ ਬਿਰਧਾਇਓ ਨਾਮ ਰਸ ਪਾਗਿਓ॥ਫੀਮ, ਭੰਗ, ਪੋਸਤ, ਸ਼ਰਾਬ, ਮਾਸ, ਚੋਰੀ-ਜਾਰੀ ਠੱਗੀ ਤਜ, ਥੀਏ ਸੰਤ, ਸਤਿਜੁਗ ਆਗਿਓ॥ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪਤਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਖਾਲਸੇ ਨੂੰ ਸੰਤ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ। ਸੰਤ ਖਾਲਸਾ, ਨਾਮ ਜੱਪਣ ਕਰਕੇ 'ਨਾਮਧਾਰੀ' ਨਾਮ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪੰਚਮ ਸੁਰਾਂ ਤੇ ਹੱਲੇ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਮਸਤੀ ਵਿੱਚ ਮਸਤਾਨੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ 'ਕੂਕੇ' ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ। ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਇਸ ਕਥਨ ਦੀ ਵੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਾਮਧਾਰੀ ਅਥਵਾ ਕੂਕੇ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਾਦਿਕ ਸਿੱਖ ਹਨ-
'ਸਹੀ ਨਾਮ ਨਾਮਧਾਰੀ ਆਹਿ ਤਿਨ ਕਾ ਉਦਾਰੀ ਕੂਕ ਮਾਰਨੈ ਤੇ ਕੂਕੇ ਜਗਤ ਬਖਾਨ ਹੈਂ।' ਅਤੇ ਕੂਕਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਹੈ-
ਸ਼ੁਕਲ ਬਸਨ, ਮਾਲਾ, ਸੂਧੀ ਦਸਤਾਰ ਦਾਢੀ ਕਰਿ ਹੈਂ ਹਮਨ ਪਾਠ ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ ਜੂ ਕੇ ਹੈਂ॥ਦਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਕੇ ਸਿੰਘ ਸਾਦਿਕ ਸਹੀ ਹੈਂ ਸਭਿ ਲਾਲਸਾ ਲਲਾਮ ਰਾਜ ਲੈਬੇ ਕੇ ਅਚੂਕੇ ਹੈ॥ਹੇਰੇ ਜੈਸੇ ਲਖਨ ਹੈਂ ਟੇਰੇ ਤੈਸੇ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਐਸੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੀ ਅਬਿੱਧ ਸਿੰਘ ਕੂਕੇ ਹੈਂ।ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ, ਕਈ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਫ਼ਰਮਾਣ ਪੂਰੇ ਹੋਏ। ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ।
ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਵਾਕ ਹੈ-
ਮੜੀ ਗੋਰ ਦੇਵਲ ਮਸੀਤਾਂ ਗਿਰਾਯੰ॥ ਤੁਹੀ ਏਕ ਅਕਾਲ ਹਰਿ ਹਰਿ ਜਪਾਯੰ ॥
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵੇਲੇ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਮੜ੍ਹੀਆਂ, ਗੋਰਾ ਢਾਈਆਂ। ਧੌਂਕਲ ਦਾ ਟੱਲ ਲਾਹ ਕੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹੋਲਾ ਮਹੱਲਾ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹੋਲੇ ਮਹੱਲੇ ਦੀ ਰੀਤ ਨੂੰ ਉਸੇ ਰੂਹਾਨੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਿਆਂ ਨਾਲ ਹੱਲੇ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਅਰੰਭ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਹੱਲੇ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਚਮ ਸੁਰਾਂ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਗਾਇਨ ਕਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ, ਵੈਰਾਗ ਰਸ ਅਤੇ ਬੀਰ ਰਸ ਰੂਪਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਹੱਲੇ ਦੇ ਕੀਰਤਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਭਉ ਤੇ ਨਿਰਵੈਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ-
'ਗੋਰੇ ਹਿੱਲ ਗਏ ਹੱਲੇ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਕੇ, ਐਸੇ ਵਾਰ ਕੀਤੇ ਢੋਲਕ ਛੈਣਿਆਂ ਨੇ।'
ਸਾਹਿਬ ਕਲਗੀਧਰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ 'ਉਗ੍ਰਦੰਤੀ' ਨਾਮ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ
- 'ਯਹੀ ਆਸ ਪੂਰਨ ਕਰਹੁ ਤੁਮ ਹਮਾਰੀ॥ ਮਿਟੈ ਕਸਟ ਗਊਅਨ ਛੁਟੈ ਖੇਦ ਭਾਰੀ॥'
- 'ਯਹੀ ਬੇਨਤੀ ਖਾਸ ਹਮਰੀ ਸੁਣੀਜੈ॥ ਅਸੁਰ ਮਾਰ ਕਰ ਰੱਛ ਗਊਅਨ ਕਰੀਜੈ॥'
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ- “ਇਕ ਗਾਈਂ ਦਾ ਤਰਸ ਠੀਕ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਗਊ ਮੈ ਅਨੇਕ ਗੁਣ ਹੈਂ, ਅਵਗਣ ਏਕ ਭੀ ਨਹੀਂ” ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ- ਜਦ ਤੱਕ ਗਊ ਗਰੀਬ ਦੇ ਗਲ ਤੋਂ ਛੁਰੀ ਨਹੀਂ ਲਹਿੰਦੀ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦਾ ਮੇਰਾ ਇਹ ਮੜਾ (ਸਰੀਰ) ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।
ਵਡ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਾਖੀ ਵਿੱਚ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਭਵਿੱਖਤ ਵਾਕ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਮਲੇਰਕੋਟਲੀਏ ਵਲੋਂ 'ਹਾਅ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਮਾਰਨ ਕਰਕੇ ਤੁਰਕਾਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਰੱਖ ਲਈ ਸੀ ਉਹ ਅੱਸੀ ਸੀਸ ਦੇ ਕੇ ਪੁੱਟਾਂਗੇ।
'ਅਸੀਂ ਸੀਸ ਖਾਲਸੇ ਦੀਨੇ। '
ਜਨਵਰੀ 1872 ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਕਾ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਸਮੇਂ ਅੱਸੀ (80) ਨਾਮਧਾਰੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ।
ਸ਼ਹੀਦੀ ਹਫਤਾ- ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੰਨ 1704 ਈ. 6-7 ਪੋਹ ਦੀ ਰਾਤ ਤੋਂ 13 ਪੋਹ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਕੇ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਹਫ਼ਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ 6-7 ਪੋਹ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੰਘਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਹਿਤ ਅਨੰਦਪੁਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ। ਸਰਸਾ ਕੰਢੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਵਿਛੋੜਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ, ਚਮਕੌਰ ਦੇ ਯੁੱਧ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਕਰੀਬ ਚਾਲੀ ਕੁ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦੋਵੇਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ, 8 ਪੋਹ ਦੇ ਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਇਕ ਅਸਾਵੇਂ ਯੁੱਧ ਉਪਰੰਤ 9 ਪੋਹ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਸਿੰਘ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਬਜਾਦੇ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਸਰਹੰਦ ਵਿਖੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਅਤਿ ਸੰਕਟ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਭਰੇ 'ਸ਼ਹੀਦੀ ਹਫ਼ਤੇ' ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਸਮੇਂ 13 ਜਨਵਰੀ ਤੋਂ 19 ਜਨਵਰੀ 1872 ਈ. ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ। ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਮਾਘੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਮਹਿਲ ਮਾਤਾ ਜੱਸਾਂ ਜੀ ਨਮਿਤ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਰਾਇਕੋਟ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਨਮਿਤ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਭੋਗਾਂ ਉਪਰੰਤ 13 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਥੇ ਦਾ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਵੱਲ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣਾ, 14 ਨੂੰ ਮਲੌਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਹਮਲਾ, 15 ਨੂੰ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦੀ ਲੜਾਈ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਕਾਵਨ ਨੇ ਪੁਛਗਿੱਛ ਲਈ ਮਲੌਦ ਸੱਦਿਆ 17-18 ਜਨਵਰੀ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 65 ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਦੇ ਰੱਕੜ ਵਿੱਚ ਤੋਪਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਕ ਬਾਲਕ ਬਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨਾ। 17 ਜਨਵਰੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਸਿਆੜ ਤੋਂ ਰਾਤ ਪਈ ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਪੁੱਜੇ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਗੱਡੇ ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਰਾਤ ਦੋ ਕੁ ਵਜੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਪੁੱਜੇ, ਏਥੇ ਪੁੱਛਗਿਛ ਉਪਰੰਤ ਸਪੈਸ਼ਲ ਟਰੇਂਨ ਤੇ ਚਾਰ ਵਜੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ (ਪ੍ਰਯਾਗਰਾਜ) ਵਾਸਤੇ ਰਵਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 19 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੇ। ਏਧਰ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬੋਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋਰ ਕੇ ਲੁਧਿਆਣੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਦੀਆਂ ਜਮਾਨਤਾਂ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਡੇਰੇ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਘਰੋ ਘਰੀ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲੈਣ ਉਪਰੰਤ 19 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਪੁਲਿਸ ਚੌਂਕੀ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜੋ ਕਿ ਇਕਵੰਜਾਂ ਵਰ੍ਹੇ ਕਾਇਮ ਰਹੀ ਤੇ ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਤੇ ਅਕਹਿ ਤੇ ਅਸਹਿ ਤਸ਼ੱਦਦ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਜਿਵੇਂ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਹੀਦੀ ਹਫਤੇ ਉਪਰੰਤ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੁਗਲੀਆ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਜ਼ੁਲਮ ਕੀਤੇ। ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ ਗਵਨ ਉਪਰੰਤ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਕਰੀਬ ਅੱਠ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਦਮਨ ਚੱਕਰ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ। ਸਾਰੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ 'ਜ਼ੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ” ਕਰਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
1799 ਈ. ਵੈਸਾਖੀ ਤੇ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਕੇ ਜ਼ਾਲਮ ਮੁਗਲੀਆ ਹਕੂਮਤ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਰੰਭਿਆ ਅਤੇ ਨੱਬੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਜ਼ਾਲਮ ਮੁਗਲੀਆ ਹਕੂਮਤ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਪ੍ਰੈਲ 1857 ਈ. ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਪੰਜ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਾ ਕੇ ਸੰਤ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸੇ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਦਾ ਬਿਗਲ ਵਜਾਇਆ। 1907 ਈ. ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪਗੜੀ ਸੰਭਾਲ ਜੱਟਾ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਤੱਕ ਪੂਰੀ ਅੱਧੀ ਸਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜਵਾਲਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚੰਡ ਰੱਖਿਆ।
ਕੂਕਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪਗ-ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ, ਗਦਰ ਲਹਿਰ, ਭਾਰਤ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ, ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਅਗੁਆਈ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਨ, ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਲਹਿਰ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਅਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫੌਜ ਆਦਿ ਅਨੇਕਾਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਠੀਆਂ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਹੇਠ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਾਰੀਆਂ ਅਜ਼ਾਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਰਿਹਾ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਲੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਅਰੰਭ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨੱਬੇ ਵਰ੍ਹੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਗਿਆ।
ਸਿੱਖ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ- ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੱਕ ਚੱਲੀ ਆਉਂਦੀ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੀ, ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਿੱਕ ਤਾਣ ਕੇ ਸਵੈਮਾਣ ਨਾਲ ਜੀਊਣ ਦੀ ਜਾਂਚ ਦੱਸੀ 'ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਜਾਬਰ ਅਤੇ 'ਰਾਜੇ ਸੀਂਹ ਮੁਕਦਮ ਕੁਤੇ' ਕਹਿਣ ਦੀ ਜੁਰਅਤ ਸਿਖਾਈ। ਇਹੋ ਰੂਹਾਨੀ ਜੋਤ ਮੁੜ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਜਿਸਨੇ ਉਸ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਢਿਆ ਜਿਸਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛਿਪਦਾ। ਏਸੇ ਸੰਧਰਭ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਆਫ ਸਿਖਇਜ਼ਮ ਸਿਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਆਈ.ਸੀ.ਐਸ. ਦੇ 'ਸਪਤ ਸਿੰਗ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਵਰਨਣਯੋਗ ਹਨ-
"ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਦੀ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਤਵਾਰੀਖ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਸਤੀ ਅਜੇਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ, ਜਿਸਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਇਤਨਾ ਹਮਾਗੀਰ ਤੇ ਉੱਚਾ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਜਾਤੀ ਤੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਆਤਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਾਰੇ ਭਰਮਾਂ ਤੇ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਉਨਤੀ ਦੀ ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਲੈ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਪਿਛੋਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਦਲੇਰ ਆਤਮਾ ਵਾਲਾ ਪੁਰਖ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਮਨ ਉਤੇ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਰੂਪ ਦਾ ਇਉਂ ਝਲਕਾਰਾ ਪੈਣਾ ਕਿ ਉਹ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਜਾਂ ਅਕਸ ਹੀ ਸਮਝਣ ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ ਜਿਹੀ ਗਲ ਹੈ।
"ਗੁਰੂ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਜਗਤ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦਿਖਾਣ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਕਰਨ ਆਏ ਸਨ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ, ਦਸ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਆਤਮਕ ਸੱਤਾ ਫਿਰ ਮੁੜ ਕੇ ਭੈਣੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਚਮਕ ਉੱਠੀ ਸੀ। "
ਨਾਨਕ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ- ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨਿਰਵਾਸਤ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰੱਖਿਆ। ਪਰ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਤਾਂ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫਰ ਵੀ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਹੋਰ ਵੀ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਪਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੇਵਲ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ 'ਨਾਨਕ ਸ਼ਾਹੀ ਕੈਦੀ ਸਨ ਜੋ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਭਾਣੇ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਬੰਧਨ ਕੱਟਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਰਜ਼ਾ ਨਾਲ ਕੈਦ ਹੋਏ। ਜਿਵੇਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਨੇ ਬਾਬਰ ਦੀ ਕੈਦ ਕੱਟੀ ਪਰ ਹੋਰਨਾਂ ਕੈਦੀਆਂ ਦੀ ਕੈਦ ਕੱਟਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਬਾਬਰ ਦੇ ਕੈਦੀ ਬਣੇ। ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਵਾਲੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਬਵੰਜਾ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਬੰਦੀ ਛੋਡ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਅਖਵਾਏ। ਸਾਹਿਬ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਆਪ ਚੱਲ ਕੇ ਦਿੱਲੀ ਗਏ ਆਪ ਕੈਦ ਹੋ ਕੇ ਤਿਲਕ ਜੰਞ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸੀਸ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਕੇ 'ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ' ਆਖ ਸਤਿਕਾਰੇ ਗਏ। ਏਸੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਗਊ ਗਰੀਬ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਜਲਾਵਤਨ ਹੋਏ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਵਾਕ ਹੈ-
'ਹਉ ਬਲਿਹਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰ ਪੂਰੇ॥ ਸਰਣਿ ਕੇ ਦਾਤੇ ਬਚਨ ਕੇ ਸੂਰੇ॥'
ਸਰਣ ਆਏ ਦੀ ਲਾਜ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਦਿੱਤੇ ਬਚਨ ਨੂੰ ਪੁਗਾਉਣਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਬਿਰਦ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਕਥਾ ਸਾਖੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਸਰਣ ਆਇਆ ਦੀ ਲਾਜ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਦਿੱਤੇ ਬਚਨ ਪੁਗਾਏ।
"ਇਕ ਵੇਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ “ਰਾਮਦਾਸਪੁਰੇ (ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ) ਮੈਂ ਆਏ। (ਪਿਤਾ) ਬਾਬੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੋ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ। ਪਰਸਪਰ ਫਤੇ ਬੁਲਾਈ, ਬਾਬੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ: ਤਲਵੰਡੀ ਵਾਲੀ ਤੇ ਅਯੁਧਿਆ ਵਾਲੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਮੈਨੂੰ ਤੁਹਾਡਾ ਵਿਯੋਗ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਦ ਮੈਂ ਚੜ੍ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਭਾਈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਹੀ ਰਹੋ। ਪੰਚਕਾਂ ਨਾ ਹੋਣ। ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ: "ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਾ ਹੈ ਤੇਰੇ ਪਾਸ। ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਚੜ੍ਹਨ ਕੇ ਵਕਤ ਆਇ ਜਾਵਾਂਗੇ।” (ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਿਲਾਸ ਭਾਗ -1 ਪੰਨਾ 386)
ਜਨਵਰੀ 1872 ਈ. ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਜਲਾਵਤਨ ਕਰਕੇ ਮਾਰਚ 1872 ਤੱਕ ਰੰਗੂਨ (ਬਰਮਾ) ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ। 1874 ਈ. ਬਾਬਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਝੜਾਈ ਕਰ ਗਏ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਸ ਵਕਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਰੰਗੂਨ ਬੰਗਲੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਸਨ ਪਰ ਪਿਤਾ ਬਾਬਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਬਚਨ ਪੁਗਾਉਣ ਲਈ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ।
“ਦੋ ਕੁ ਬਰਸ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਗਇਆ ਨੂੰ ਹੋਏ। ਇਕ ਰਾਤ ਬਾਬੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੋ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਮੇਂ ਦੋਨੋ ਭਾਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੇ ਮਹਾਰਾਜ ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਾਇਕੇ ਰਥ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਾਇਕੇ ਗੁਪਤ ਹੋਇ ਗਏ। ਬਾਬੇ ਦੇ ਨੇਤਰ ਖੁਲ੍ਹ ਗਏ। ਬਾਬੇ ਜੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ, ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਚਲਾਣਿਆਂ ਕਾ ਹੁਕਮ ਹੈ। ਅਗਲੀ ਰਾਤ ਬਾਬਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ, ਦੇਖੋ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਬੈਠੇ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਦਿਸਦੇ ਹੈਂ। ਏਕ ਸਮੇਂ ਬਾਬੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਜਦ ਅੰਤ ਸਮਾਂ ਹੋਵੇ, ਤੁਸੀਂ ਕੋਲ ਹੋਵੇ। ਬਾਬੇ ਕੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਰਹੇ ਹੈਂ। ਸਵਾ ਪਹਿਰ ਰਾਤ ਬਾਬੇ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਾਇਆ। ਮੰਜੇ ਪਰ ਬੈਠੇ ਈ ਬਾਬਾ ਜੀ ਸਮਾਇ ਗਏ। ਏਕ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੱਥ ਲਾਇਕੇ ਦੇਖਿਆ ਬਾਬੇ ਜੀ ਨੂੰ, ਪ੍ਰਾਣ ਹੈ ਨਹੀਂ, ਦੇਹ ਕਰਕੇ ਬੈਠੇ ਹੈਂ। ” (ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਿਲਾਸ 2 ਪੰਨਾ-39)
ਬਾਬਾ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਣ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਇਕ ਹੋਰ ਕਥਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬੰਕੋਂਕ ਵਿਖੇ 19 ਮਾਰਚ 1955 ਈ. ਦੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਹੈ -
"ਦੇਹ ਕਰਕੇ ਦੇਖਣ 'ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਮ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਹੀਂ ਨ ਆਏ। ਇਹ ਬਾਬਾ ਜਿਊਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇਕ ਮਹਾਪੁਰਖ ਸਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਉਦਾਸੀ ਸਾਧੂ ਸਨ, ਜੀਉਣ ਦਾਸ ਨਾਮ ਸੀ। ਚੁੰਨੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਬਾਬੇ ਨਿਹੰਗ ਹੁਰਾਂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਇਆ, ਬਾਬਾ ਜੀ ਘੋੜੇ ਤੇ ਆਏ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਭਜਨ ਪੁੱਛਿਆ... ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਖਿਆ ਬਈ ਅਸੀਂ ਭਜਨ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਮੋਹਰ ਲਵਾ ਲਿਆਉਣੀ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ (ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ) ਆਏ। ਸਤਿਗੁਰੂ (ਰਾਮ ਸਿੰਘ) ਜੀ, ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਏਥੇ ਸਨ। ਫੇਰ ਐਸੀ ਬਿਰਤੀ ਹੋ ਗਈ, ਅੱਗੇ ਕੀਰਤਨ, ਕਰਵਾਉਣਾ ਰਾਗੀਆਂ ਦਾ ਆਸਣ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦਾ ਵਿਛਾ ਲੈਣਾ, ਚੌਰ ਕਰਨਾ। ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਸੀ ਨ।”
(ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਦਿਨ) “ਸਵਾ ਪਹਿਰ ਦਾ ਤੜਕਾ ਹੈ, ਗੜਵੇ ਵਾਲੇ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਹੁਰੀਂ ਇਕ ਰਾਗੀ, ਮਜ੍ਹਬੀ (ਸਿੰਘ) ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਗੁਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਵਾਲੇ ਅਗਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦੇ ਤਾਏ ਲਗਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਜੋੜੀ (ਤਬਲਾ) ਵਜਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅਗਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦਾ ਪਿਤਾ ਸਾਰੰਦਾ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆ ਕੇ ਆਸਣ ਤੇ ਬੈਠੇ। ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਦੀ ਜੋੜੀ ਕਿਧਰੇ ਉਲਟ ਕੇ ਜਾ ਪਈ। ਸੰਤ ਮਸਤ ਹੋ ਕੇ ਹਸਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਓ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਕੀ ਹੋਇਐ...? ਕਹਿੰਦੇ, ਕੀ ਹੋਣੈ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਆਏ ਸੀ, ਆਸਣ ਤੇ ਬੈਠੇ ਸੀ। ਕਹਿੰਦੇ "ਅਸੀਂ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਚਲੇ ਹਾਂ, ਬਾਬੇ ਦੀ ਝੜਾਈ ਹੈ।” ਵਕਤ ਲਿਖ ਲਿਆ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਆਦਮੀਂ ਭੇਜਿਆ। ਬਾਬਾ (ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ) ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਦਿਨ ਸਰੀਰ ਛੱਡਿਆ। ਉਹ ਬਚਨ ਜਿਹੜਾ ਸੀ ਕਿ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਹੋਵਾਂਗੇ, ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। "(ਲਾਲ ਏਹਿ ਰਤਨ ਭਾਗ-4 ਪੰਨਾ- 140-41-42-43)
ਅਵਤਾਰੀ ਪੁਰਖਾਂ ਦੀਆਂ ਅਜੇਹੀਆਂ ਕਰਤਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਲੌਕਿਕ ਕੌਤਕਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਜਦੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰੰਗੂਨ (ਬਰਮਾ) ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ ਕਿ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ। ਜੇ ਸੰਤ ਜਿਊਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਰਹਾਲੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਵੈਰਾਗ ਦੀ ਸਿਖਰਲੀ ਅਵਸਥਾ 'ਚ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਹਉਕਾ ਲਿਆ। ਆਖਿਆ- “ਰਾਮਿਆਂ, ਕਿਥੇ ਐਂ ਹੁਣ, ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਹ।” ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਰੰਗੂਨ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ ਕਛਿਹਰਾ ਬਦਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸੰਗ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ 5 ਫਰਵਰੀ 1955 ਬੰਕੋਕ ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ ਕਥਾ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਹੈ -"ਸਤਿਗੁਰੂ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ (ਇਕ ਦਿਨ) ਉਹ ਭਾਈ (ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ) ਜੀ ਗੁਰੂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੋਲ ਆਏ ਤਾਂ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, ਸੱਚਿਆ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਐਸ ਵੇਲੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਿਥੇ ਹਨ?
ਗੁਰੂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਭਾਈ ਉੱਤਮ ਸਿਆਂ, ਜੇ ਤੂੰ ਥੋੜਾ ਚਿਰ ਪਹਿਲੋਂ ਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਐਥੇ ਹੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਾਉਂਦੇ। ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ “ਭਾਈ ਜਦੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਗਏ, ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਬੜਾ ਰੋਂਦਾ ਧਾਹੀਂ ਮਾਰ-ਮਾਰ। ਥੋੜਾ ਜਿਹਾ ਚਿਰ ਹੀ, ਜੇ ਇਕ ਅੱਧਾ ਦਿਨ ਹੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨਾ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਂਦੇ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਸਰੀਰ ਨਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਆ ਗਏ। ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਆ ਕੇ ਆਖਿਆ “ਭਾਈ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਸਦਾ ਹੀ ਅੰਗ ਸੰਗ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਰਹਾਂਗਾ ਤੂੰ ਕੰਮ ਕਾਰ ਕਰ ਭਾਈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। "
ਅਜੇਹੇ ਕਈ ਕੌਤਕ ਤਾਂ ਰੰਗੂਨ ਬੰਗਲੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆ ਡਿਊਟੀ ਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੇਖੋ ਕਿ ਤਾਲੇ ਲੱਗੇ ਲਗਾਏ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਜ਼ਾ ਨਾਲ ਨਦੀ ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੀ ਮਰਜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਫੇਰ ਤਾਲੇ ਲੱਗੇ ਬੰਦ ਦਰਵਾਜੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਫੇਰ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਵੇਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਨੇ ਆ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ- "ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁਮ ਪੰਜਾਬ ਭੀ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹੋ?" ਦੋ ਵੇਰ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਜੁਆਬ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਦ ਤੀਸਰੀ ਵੇਰ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਤੇਜੀ ਮੇਂ ਹੋਇਕੇ ਬਚਨ ਕੀਤਾ: "ਪੰਜਾਬ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਾਂਗ ਹੈ। "ਅਜੇਹੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਕਥਾ ਹਨ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਕਰਣ ਕਾਰਣ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆ ਵੀ ਨਰ-ਲੀਲ੍ਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਾਰਣ ਵੱਸ ਹੋ ਕੌਤਕ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ- ਮਰਗੋਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦਰਸ਼ਨ। ਉਪਰੋਕਤ ਸੰਖੇਪ ਵੇਰਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰ-ਸਾਂਗ ਦਾ ਦੁਹਰਾਉ ਹੈ ਜੋ ਨਦੇੜੋਂ (ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ) ਬਾਅਦ ਦਸਮ ਗੁਰ ਦਰਸ਼ਨ' ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। 1708 ਈ. ਨਦੇੜ (ਹਜ਼ੂਰ ਸਾਹਿਬ) ਸਾਹਿਬ ਕਲਗੀਧਰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਨਰ-ਨਾਟਕ ਰਚਿਆ। ਚਿਖਾ ਚਿੱਣੀ, ਚੁਫੇਰੇ ਕਨਾਤ ਲਗਵਾਈ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਕਨਾਤ ਵੱਲ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਝਾਤ ਨਾ ਮਾਰੇ ਅੱਧੀ ਰਾਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ ਦਾ ਜੈਕਾਰਾ ਗਜਾਇਆ। ਇਹ ਵੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ-
'ਹਮ ਦਿਸ ਝਾਤ ਨਾ ਕੋਈ ਪਾਇਓ। ਫੋਲਿਯੋ ਹਮਰਾ ਨਾਹਿ ਅੰਗੀਠਾ॥'ਚਿਤਾ ਬਲੀ ਲਾਟਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਸਿੱਖਾਂ ਸਮਝਿਆ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਲੋਕ ਗਵਨ ਕਰ ਗਏ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ 1708 ਨੂੰ ਨਦੇੜ ਵਿਖੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ ਪਰ ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਇਕ ਉਦਾਸੀ ਸਾਧੂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕੁਮੈਤ ਘੋੜੇ ਤੇ ਸਵਾਰ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ- ਨਦੇੜ ਜਾ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਧੀਰਜ ਦਿਉ। ਅਸੀਂ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਅੰਗ ਸੰਗ ਹਾਂ। ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਤਨ ਗੜ੍ਹ ਹੈ। ਉਸ ਸਾਧ ਨੇ ਆ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ- ਸਿੰਘਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਤਬੇਲੇ ਕੁਮੈਤ ਘੋੜਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਬਾਜ ਵੀ ਨਹੀਂ।ਉਸਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਰੁਸਤਮ ਰਾਉ ਤੇ ਬਾਲਾ ਰਾਉ ਨੂੰ ਸਿਤਾਰੇ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਕੇ ਮਨਮਾੜ੍ਹ ਛੱਡਿਆ। ਏਥੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਪਤਸਰ ਹੈ। ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਕਰਤਾ ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਜੇਹੀਆਂ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਘਮਸਾਨ ਦੇ ਯੁੱਧਾਂ ਸਮੇਂ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕੇ ਆਪ ਯੁੱਧ ਕਰਕੇ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਜਿਤਾਉਣਾ ਤੇ ਫੇਰ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਣਾ। ਸਿਆਲਕੋਟ ਵਿੱਚ ਨੱਥਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਸਾਥੀਆਂ ਸਹਿਤ 1775 ਈ. ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਕ ਵੇਰ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪਲੜਾ ਹਲਕਾ ਸੀ, ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਭਾਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸਿੱਖਾਂ ਬੜੇ ਆਜ਼ਿਜ਼ ਹੋ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਾਹਿਬ ਸ਼ਹੀਦੀ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਆ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਏ।
ਦੀਨ ਦਿਆਲ ਬਿਰਦ ਸੰਭਾਲ ਹਵੈ ਦਿਆਲ ਝਟ ਫੌਜ ਲੈ ਬਿਸਾਲ ਸੰਗ ਗੁਪਤੋਂ ਕੀ ਆਏ ਹੈਂ।
ਨਥਾ ਸਿੰਘ ਆਦ ਕੈ ਸਿਦਕ ਵਾਰੇ ਸਿੰਘਨ ਕੋ ਦੀਓ ਹੈ ਦੀਦਾਰ ਗੁਰ ਧੀਰਜ ਧਰਾਏ ਹੈਂ॥ਏਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਬੇਦੀ ਕੋਟਲੀ ਵਾਲੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ 1776 ਈ. ਵਿੱਚ ਸਹਾਂਚੀ ਖਾਨ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਸਮੇਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾਪ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਬੜੇ ਅਧੀਰ ਹੋ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ-
ਦੇਖ ਦੀਨਤਾ ਸਿੰਘਨ ਕੇਰੀ॥ ਕਲਗੀਧਰ ਨਭ ਬਾਨੀ ਟੇਰੀ॥
ਅਜੋ ਖਾਲਸਾ ਤੁਮ ਜੈ ਪਾਵੋ ॥ ਸੰਮੁਖ ਸ਼ਤਰੂ ਹੈ ਜੰਗ ਮਚਾਵੈ ॥ ਕੇ ਚਿਤ ਸਿਦਕੀ ਸਿੰਘਨ ਤਾਏ॥ ਦਰਸਨ ਦਸਮ ਗੁਰੂ ਕੇ ਥਾਏ॥
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੰਦੇੜ ਨਰ ਨਾਟਕ ਕਰਕੇ ਲੰਮਾਂ ਸਮਾਂ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰੇ ਅਤੇ ਕਈ ਥਾਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਕੇ ਜਿੱਤ ਦਿਵਾਈ। ਪਰ ਨਦੇੜੋਂ ਬਾਅਦ ਦਸਮ ਗੁਰ ਦਰਸ਼ਨ ਕੇਵਲ ਇਕ ਵੱਖਰੇ ਲੇਖ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਸ ਸੰਧਰਭ ਵਿੱਚ ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਪ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖੋਜ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਦੇੜ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਨਹੀਂ ਸਮਾਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਚਿੱਟੇ ਦਿਨ ਵਰਗਾ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ 1885 ਈ. ਮਰਗੋਈ ਵਿਖੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਨਹੀਂ ਸਮਾਏ। ਇਹ ਖਬਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੇਵਲ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਫੈਲਾਈ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਨਵੰਬਰ 1885 ਤੋਂ ਨੌ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਬਰਮਾ ਦਾ ਚੀਫ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸਰ ਚਾਰਲਸ ਬਰਨਾਡ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੁਰਾਡੇ ਟਾਪੂ ਤੇ ਭੇਜ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਥੇ (ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ) ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਣਗੇ।
ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ. ਆਲਮ ਸਿੰਘ ਇਕ ਸਿਵਿਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਦੇ ਲੇਖ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਝੜਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਨੂੰ ਬੜੇ ਸਖਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਟਾਈਟਲ ਸੀ- ਡਿਸਟਰਿਕ ਗਜ਼ਟੀਅਰ ਦਾ ਕੋਰਾ ਝੂਠ। ਏਸੇ ਲੇਖ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸ਼ਹੀਦੇ ਆਜ਼ਮ ਸ੍ਰ. ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਕੂਕਾ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਮਹਾਂਰਥੀ ਮਾਸਿਕ ਹਿੰਦੀ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ ਫਰਵਰੀ ਮਾਰਚ 1928 ਈ. ਦੇ ਅੰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ-
“ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਰਮਾ ਮੇ ਹੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਰਹੇ। ਡਿ. ਗਜ਼ੇਟੀਅਰ ਮੇਂ ਲਿਖਾ ਹੈ- Finally he died in Burma in 1885. ਪ੍ਰੰਤੂ 1920 ਮੇਂ ਡਸਕਾ ਨਿਵਾਸੀ ਸ੍ਰੀ ਆਲਿਮ ਸਿੰਹ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਨੇ ਏਕ ਲੇਖ ਦੁਆਰਾ ਉਪਰੋਕਤ ਬਾਤ ਕਾ ਖੰਡਨ ਕੀਆ ਥਾ । ਉਨਹੋ ਨੇ ਲਿਖਾ ਥਾ ਕਿ ਵੇ ਦੋ ਔਰ ਸਾਥੀਓ ਸਹਿਤ Lower Burma ਕੀ ਕਿਸੀ ਪੋਰਟ ਸੇ ਲਾਸਟ ਦੀਪ ਜਾ ਰਹੇ ਥੇ । ਉਸ ਪੋਰਟ ਕਾ ਨਾਮ ਮੌਲਮੀਨ ਥਾ ਵਹਾਂ ਪਰ ਏਕ ਦਿਨ ਏਕ ਬੜੇ ਤੇਜੱਸਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋ ਪੁਲਿਸ ਕੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਮੇਂ ਸੈਰ ਕਰਤੇ ਦੇਖ ਕਰ ਉਨਕੇ ਸੰਬੰਧ ਮੇਂ ਕੁਝ ਪੂਛਤਾਛ ਕਰਨੋ ਪਰ ਮਾਲੂਮ ਹੂਆ ਕਿ ਯੇ ਪੰਜਾਬ ਕੇ ਰਾਜਾ ਹੈਂ। ਵਹ ਸਮਝੋ, ਸ਼ਾਇਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਹੋਂ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਬਾਅਦ ਕੋ ਮਾਲੂਮ ਹੂਆ ਕਿ ਵਹ ਕੂਕਾ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਹੈ। ਉਸ ਸਮਯ ਉਨਕੇ ਸਾਥ ਉਨਕਾ ਏਕ ਸੂਬਾ ਲੱਖਾ ਸਿੰਘ ਭੀ ਥਾ। ਉਨਸੇ ਮਿਲਨੇ ਪਰ ਖੂਬ ਬਾਤ ਚੀਤ ਹੁਈ ਔਰ ਮਾਲੂਮ ਹੂਆ ਕਿ ਉਨਹੇਂ ਪਾਂਚ ਮੀਲ ਤੱਕ ਬਾਹਰ ਸੈਰ ਕਰਨੀ ਕੀ ਆਗਿਆ ਥੀ। ਖੈਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਲੇਖ ਕਾ ਕਭੀ ਪ੍ਰਤੀਵਾਦ ਭੀ ਨਹੀਂ ਕੀਆ। ਕੁਕਾ ਲੋਗੋਂ ਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਵੇ ਅਭੀ ਜੀਵਤ ਹੈਂ। ਖੈਰ!”
ਗੁਰਿੰਡ ਨਾਮੇਂ ਦਾ ਭਵਿਖਤਵਾਕ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ 'ਸਗਲ ਦੀਪ ਭਵਨ ਮੋ ਜਾਹੀ ਹੋਇ | ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਭ ਦਰਸ ਦਿਖਾਹੀ।' ਅਤੇ 'ਅਨਿਕ ਦੇਸ ਬਿਪ੍ਰੈਚ ਸਿਧਾਵੈ॥' ਭਾਵ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਨੇਕਾਂ ਦੇਸਾਂ, ਦੀਪਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਣਗੇ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਸ. ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ ਪਾਸ ਇਕ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰ ਆਇਆ ਉਸ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੇਖ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਏਨਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਰੂਸ ਵਿੱਚ ਕਰ ਕੇ ਆਇਆ ਹਾਂ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਹੋਰ ਵਾਰਤਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਸੰਸਾਰ ਜੰਗ ਵੇਲੇ ਦੋ ਸਿੱਖ ਸ. ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਹੰਸਰੋ ਦਾ ਅਤੇ ਸ. ਮੁਨਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਘਟਾਰੋਂ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸਨ, ਜਰਮਨ ਅਤੇ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਇਕ ਦਿਨ ਫੌਜੀ ਸਾਥੀਆਂ ਲਈ ਲੰਗਰ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਜੰਗਲ ਵਿਚੋਂ ਜਾਂਦਿਆਂ ਦੋਵੇਂ ਨਿਖੜ ਗਏ। ਸ. ਮੁਨਸ਼ਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦੈਵੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਬਦਲ ਗਿਆ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ 'ਬਿਲਿਆਂ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ, ਪਿੰਡ ਚਲੇ ਜਾਉ ਕਿਰਤ ਕਰੋ ਨਾਮ ਜਪੋ।' ਉਸਨੇ ਸਾਥੀ ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ, ਦੋਵੇਂ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਪਿੰਡ ਆ ਗਏ। ਦੋਵੇਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਅੰਸ-ਬੰਸ ਪੱਕੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ। ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪਿੰਡ ਆ ਕੇ ਜਿੰਨੀ ਤਨਖਾਹ ਦੀ ਮਾਇਆ ਸੀ, ਘਰ ਨਹੀਂ ਵਰਤੀ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਆ ਕੇ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ। ਹੰਸਰੋ ਅਤੇ ਘਟਾਰੋਂ ਦੋਵੇਂ ਪਿੰਡ ਵਜੀਦ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਂਦਿਆ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹਨ। 1920-21 ਈ. ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਾਲ ਸੰਤ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਬਖਸ਼ੀ ਅਤੇ ਸੰਤ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਖਤਰਾਵਾਂ ਬਰਮਾਂ ਵਿਖੇ ਰੰਗੂਨ ਅਤੇ ਮਰਗੋਈ ਗਏ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਗਿਆਨੀ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਿਓਤ ਪਾਸ ਕੈਸੇਟ ਤੇ ਰਿਕਾਰਡ ਸਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਅਨਜਾਣ ਸੰਪਾਦਿਤ 'ਗਿਆਨੀ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਰਚਨਾਵਲੀ' ਵਿੱਚ ਪੰਨਾ 143-45-46 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਸਾਰਾ ਵੇਰਵਾ ਏਥੇ ਲਿਖੀਏ ਤਾਂ ਵਿਸਥਾਰ ਬਹੁਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਥੇ ਇਕ ਬੋਧੀ ਸਾਧੂ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੌ ਵਰਿਆਂ ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ। ਉਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ 'ਬੁਧਨ ਬੁਧਾ" ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਕਿਹਾ 'ਬੁੱਧਨ ਬੁਧਾ' ਆਪਣੀ ਰਜ਼ਾ ਨਾਲ ਗੋਰਿਆਂ ਦੀ ਕੈਦ ਚੋਂ ਚਲੇ ਗਏ। ਹੁਣ ਉਹ ਦੂਰ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਗੁਪਤ ਥਾਂ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਸਾਡਾ ਬੋਧੀ ਸਾਧੂਆਂ ਦਾ ਜਥਾ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਰੁੱਤੇ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਤਲੇ ਜਾ ਕੇ ਤੰਬੂ ਲਾ ਕੇ ਚਾਲੀ ਦਿਨ 'ਬੁਧਨ ਬੁਧਾ' ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਉਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਫੈਦ ਕਪੜਾ ਹਿਲਾ ਕੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ ਮੰਡਲੀ ਨੂੰ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਧੂ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਸਫਲ ਸਮਝ ਉਥੋਂ ਮਿਟੀ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਰਨ ਧੂੜ ਹੈ। ਉਸ ਸਾਧੂ ਨੇ ਇਕ ਪੋਟਲੀ ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਉਹ ਪਵਿੱਤਰ ਧੂੜੀ ਬਖਸ਼ੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਮਸਤਕ ਨੂੰ ਲਾਈ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵਾਰਤਾ ਹੈ, ਕਰੀਬ 1961 ਈ. ਦੀ ਜੋ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਸਾਰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੋਚਰ ਹੈ । ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ- 'ਜਦੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵੇਰ ਥਾਈਲੈਂਡ ਗਏ ਸਾਂ, ਉਥੇ ਇਕ ਬੋਧੀ ਸਾਧੂ ਦਾ ਬਿਆਨ ਰੇਡਿਓ ਤੇ ਆਇਆ, ਅਖਬਾਰਾਂ 'ਚ ਛਪਿਆ। ਉਸਦਾ ਬਿਆਨ ਸੀ- 'ਬੋਧੀ ਸੰਮਤ 2500 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲੇਗੀ, ਲੜਾਈਆਂ ਝਗੜੇ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ, ਬਹੁਤ ਦੁਨੀਆਂ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਰਮਾ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਚੋਂ ਇਕ ਅਵਤਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏਗਾ। ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਤੇ ਸੰਸਾਰ ਸਾਰੇ ਦੁਖਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਸੰਸਾਰ ਤੇ ਅਮਨ ਕਾਇਮ ਹੋਵੇਗਾ।
ਅਜੇਹੇ ਹੀ ਬਚਨ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹਨ। ਰੰਗੂਨ ਸਿੱਖਾਂ ਪੁਛਿਆ- “ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਤੁਸੀਂ ਕਦੋਂ ਦੇਸ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਓਗੇ?" ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਦਾ ਬਚਨ ਹੈ- "ਜਦ ਸੰਬਰ ਸੂਰੀ ਫਿਰੂਗੀ ਫੇਰ ਆਵਾਂਗੇ।" ਸੰਬਰ ਸੂਰੀ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ 'ਮਹਾਂ ਵਿਨਾਸ਼'। ਇਹ ਵੀ ਬਚਨ ਹੈ- "ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਪਰ ਅਨਿਕ ਭਾਂਤ ਕੀ ਮਾਰ ਕਾ ਹੁਕਮ ਹੈ।” ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਥਾਈਲੈਂਡ ਗਏ, ਬੋਧੀ ਸਾਧੂ ਦਾ ਬਿਆਨ ਸੁਣਿਆ ਤਾਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਸਹਿਤ ਉਸ ਸਾਧੂ ਪਾਸ ਗਏ। ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਭਵਿੱਖਤ ਬਿਆਨ ਕਿਸ ਅਧਾਰ ਤੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੌਜੁਆਨ ਸਾਧੂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ “ਸਾਡੀਆਂ ਤਾੜ ਪੱਤਰਾਂ ਤੇ ਜੋ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਭਵਿੱਖਤ ਵਾਕ ਪੂਰੇ ਹੁੰਦੇ ਆਏ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਬਚਨ ਠੀਕ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ”
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਪੰਜ ਸਿੰਘ ਬਰਮਾ ਗਏ, ਉਥੇ ਕਈ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਏਥੇ ਕਈ ਵੇਰ ਰਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਸਿੱਖ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੋਂ ਇਕ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਚੇਹਰੇ ਦਾ ਏਨਾ ਤੇਜ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਯਾਤਰਾ ਉਹਨਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣਾ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਜੇਹਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।
ਸੰਨ 1967 ਈ. ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀਂ ਅਤੇ ਖਸ਼ਟਮੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਜੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਡਿਓੜੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੜਕਿਆ ਸਦਾ ਵਰਤ ਵਾਲੀ ਅਲਮਾਰੀ ਪਾਸ ਸੰਤ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਗੜੀ ਵਾਲੇ ਮੰਜੇ ਤੇ ਪਏ ਸਨ, ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਥੇ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਕਿ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਵੀ ਕੋਈ ਰਾਹੀ ਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਲੰਗਰ ਛਕਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਹਾਜਰ ਰਹਿੰਦੇ। ਸੰਤ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਉਠੇ, ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਿੰਘਾਂ ਸਮੇਤ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਚਰਨਾਂ ਤੇ ਸੀਸ ਰੱਖ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿੱਖ ਦੀ ਕੰਡ ਥਪਥਪਾਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ ਪੰਜ ਸਿੰਘ ਸਨ ਪਾਸ ਹੀ ਸਫੈਦ ਰੰਗ ਦਾ ਛੋਟੇ ਕੱਦ ਦਾ ਹਾਥੀ ਸੀ ਜਿਸਤੇ ਹੌਦਾ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅੰਦਰ ਆ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਦਾ ਵਰਤ ਵਾਲੀ ਅਲਮਾਰੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖੀ ਕਿ ਦਾਲਾ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਅਲਮਾਰੀ ਲੰਗਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਡਿਓੜੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਾਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਬਣਾਈ ਸੀ ਹੁਕਮ ਸੀ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਟੋਕਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿਆਂ ਦਾ ਅਤੇ ਤਾਸ ਦਾਲ ਦਾ | ਰੱਖਣਾ, ਇਕ ਸੇਵਾਦਾਰ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹੇ, ਕੋਈ ਰਾਹੀ ਆਵੇ ਤਾਂ । ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਛਕਾਏ। ਪਾਸ ਹੀ ਕਿੱਲੀ ਨਾਲ ਟੰਗਿਆ ਜਲ ਦਾ ਗੜਵਾ ਵੇਖਿਆ ਜੋ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸੂਬਾ ਦਸੌਂਧਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਕੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਦਾ-ਵਰਤ ਵਾਲੀ ਅਲਮਾਰੀ ਪਾਸ ਕਿੱਲੀ ਗੱਡ ਕੇ ਜਲ ਦਾ ਗੜਵਾ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਾ ਛੱਕ ਕੇ, ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਹੀ ਜਲ ਵੀ ਛਕ ਸੱਕੇ। ਫੇਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਤਪ ਸਥਾਨ ਵੇਖਿਆ। ਪੌੜੀਆਂ ਚੜਕੇ ਗੱਦੀ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲੇ ਚੁਬਾਰੇ ਤੇ ਗਏ।
ਪਹਿਲੀ ਰਾਤ ਬੁਖਾਰੀਆਂ ਤੇ ਬਸੰਤ ਮੇਲੇ ਦਾ ਦੀਵਾਨ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬਚਨ ਕੀਤਾ- “ਰਾਤ ਏਥੇ ਦੀਵਾਨ ਲੱਗਾ ਸੀ?" ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਰਜ ਕੀਤੀ- "ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀਵਾਨ ਲੱਗਾ ਸੀ, ਸੰਗਤ ਘਰੋਂ ਘਰੀ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਆਗਿਆ ਦਿਉਂ ਤਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਲਵਾਂ ਸਾਰੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਲੈਣ। " ਬਚਨ ਹੋਇਆ- “ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਉਣਾ, ਛੇਤੀ ਹੀ ਆਵਾਂਗੇ, ਫੇਰ ਸਭ ਨੂੰ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਣਗੇ।" ਗੱਦੀ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਆ ਲੰਗਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆ ਵੀ ਬਾਬਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਬਚਨ-ਬਿਲਾਸ ਕਰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਥਾਨ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਬਿਹਾਰਾ ਸਿੰਘ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਸਨ। ਉਹ ਕੱਚੀ ਜਿਹੀ ਨੀਂਦੇ ਅੱਧ ਸੁੱਤੇ ਜਿਹੇ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਬਿਹਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੇਰੇ ਕੰਨੀ ਦੋ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਮੈਂ ਅਭਾਗਾ ਬਿਸਤਰੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਿਆ ਰਿਹਾ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੌਣ ਹਨ। ਫਿਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬਾਬਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਲੰਗਰ ਠੀਕ ਚਲਦਾ ਹੈ? ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਆਪਦੇ ਚਲਾਏ ਲੰਗਰ ਵਿੱਚ ਤੋਟ ਕਿਵੇਂ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਲੋਹ ਵੇਖੀ ਪੁੱਛਿਆ ਹਿਲਾਈ ਤਾਂ ਨਹੀਂ । ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਉਸੇ ਥਾਂ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਛੇਕ ਹੈ ਸੂਤ ਭਰ ਦਾ। ਗਰੀਬ ਨਿਵਾਜ ਬਚਨ ਕੀਤਾ: ਇਹ ਛੇਕ ਲੋਹ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਹੀ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਿਬਟ ਲਾ ਕੇ ਭਰਨਾ ਸੀ ਪਰ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਨ ਬਿਲਾਸ ਕਰਦਿਆਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਹਾਥੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਹੁਣ ਨਾ ਜਾਉ ਸੰਗਤਾਂ ਉਡੀਕ, ਉਡੀਕ ਕੇ ਥੱਕ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ। ਧਰਵਾਸ ਦੇਂਦਿਆਂ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਅਜੇ ਹੁਣ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਛੇਤੀ ਹੀ ਆਵਾਂਗੇ। ਤਾਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਹਾਥੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਕੁਝ ਦੂਰ ਤੱਕ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ ਫੇਰ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਏ। ਇਹ ਸਾਰੀ ਵਾਰਤਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਤ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਰਚਨਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੰਨਾਂ 140 ਤੇ ਦਰਜ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਬਚਨ ਹਨ ਪਰ ਏਥੇ ਕੁਝ ਕੁ ਵੰਨਗੀ ਮਾਤਰ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕੇਵਲ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਿ ਮਰਗੋਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਦਰਸਨ ਇਕ ਗਹਿਰੀ ਖੋਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।
ਦਰਸਨੁ ਹੋਰ ਦੇਖਣ ਕੈ ਤਾਈ: ਨਾਮ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ- ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਰੰਗੂਨ ਤੋਂ ਸੰਗਤ ਵੱਲ ਲਿਖ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਮਿਤ ਸਾਡਾ ਸਰਬੰਸ ਲੱਗੇ ਹੁਣ ਸਮਾਂ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਮਿਤ ਭਜਨ, ਪਾਠ ਕਰੋ ਜਿੰਨੇ ਹੋ ਸੱਕਣ। ਇਹ ਹੁਕਮ ਆਉਣ ਤੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦਮਨ ਚੱਕਰ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਾਠ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਚੌਂਤੀ ਵਰਿਆਂ ਦਾ ਗੁਰਤਾ ਕਾਲ ਅਤਿ ਸਖਤੀਆਂ ਦਾ ਦੌਰ ਸੀ। ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਡਿਓੜੀ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਚੌਂਕੀ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸਿਰਫ ਦਸ ਸਿੰਘ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅੰਦਰ ਵਾਧੂ ਸਿੱਖ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਕਦੇ। ਸਾਰੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਪੰਥ ਨੂੰ 'ਜੁਰਾਇਮ ਪੇਸ਼ਾ' ਕਰਾਰ, ਸਰਕਾਰੀ ਪਰਵਾਨਗੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪੰਜ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਪਰ ਅਜੇਹੇ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਪਾਠੀ ਸਿੰਘ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਕ ਗੁਪਤ ਜਗ੍ਹਾ ਭੋਰਾ ਪੁਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ- ਉਥੇ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਵੇਰ ਸਿੰਘ ਫੜੇ ਜਾਣੇ। ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਕੈਦਾਂ ਕੱਟੀਆਂ, ਜੇਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸੰਗਤਾਂ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਪਾਠ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾ ਨਮਿੱਤ ਕਰਵਾਏ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵੈਰਾਗ ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨੇਤਰ ਸਜਲ ਰਹਿੰਦੇ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਅਤੇ ਮੁੜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾਇਆ।
1906 ਈ. ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਖਤੀਆਂ ਕੁਝ ਘਟੀਆਂ ਤਾਂ ਨਾਮ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦਰਿਆ ਦੇ ਵਹਿਣ ਵਾਂਗ ਚਲਿਆ। ਜੋ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪਾਠ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਉਹ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵੇਰ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਵਾ ਲੱਖ ਪਾਠ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਏ। ਆਦਿ ਅਤੇ ਦਸਮ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਖੰਡ ਪਾਠ, ਦੋ ਵੇਰ ਤਾਂ ਪੰਜ-ਪੰਜ ਸੌ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਸੁਹੇਵਾ ਸਾਹਿਬ ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਖੇ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਧੂਪ ਦੀਪ ਕੁੰਭ ਸੰਯੁਕਤ ਦੋ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦੀਆਂ ਅਖੰਡ ਵਰਨੀਆਂ ਅਰੰਭ ਹੋਈਆਂ। ਸਲਾਨਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਜੱਪ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਅਰੰਭ ਹੋਇਆ ਜੋ ਅੱਜ ਤੱਕ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਵਾ-ਸਵਾ ਲੱਖ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਦੇ ਪਾਠ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਹਵਨ ਯੱਗ ਹੋਏ। ਵੱਡ-ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਮਿਤ ਨਾਮ-ਬਾਣੀ ਦੇ ਏਨੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਮਹਾਨ ਯੱਗ ਕਰਵਾਏ ਕਿ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸਤੋਂ ਪਹਿਲੋਂ ਕੋਈ ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸਿਮਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ- "ਅਟੱਲ ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਿਮਰੀਐ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਲਿਜੁਗ ਵਿੱਚ ਸੁੱਚ ਸੋਧ ਨਾਮ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀਆ ਚਲਾਇ।"
1959 ਤੋਂ 2012 ਈ. ਤੱਕ ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵੱਡ-ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਵਲੋਂ ਚਲਾਏ ਨਾਮ ਬਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਮਿੱਤ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵੇਰ ਸਵਾ ਲੱਖ ਪਾਠਾਂ ਦੀਆਂ ਲੜੀਆਂ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਈਆ। ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਦੀਆਂ ਅਖੰਡ ਵਰਨੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੋ ਤੋਂ ਅਠਾਰਾਂ ਤੱਕ ਹੋ ਗਈ। ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਲਾਨਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਜੱਪ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜੋ ਚਾਲੀ ਦਿਨਾਂ ਜਾਂ ਮਹੀਨੇ ਭਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਦੋ ਸਾਲ 1987-88 ਵਿੱਚ ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਭੈਣੀ ਸਾਹਿਬ ਰਹਿ ਕੇ ਅਖੰਡ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਜੱਪ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਕਰਵਾਏ। ਛੇ ਵਾਰ ਸਵਾ ਲੱਖ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਦੇ ਪਾਠ ਅਤੇ ਹਵਨ ਯੱਗ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਏ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਪ੍ਰਵਚਨ ਰਿਕਾਰਡ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜੋ ਵੀ ਭਜਨ ਬਾਣੀ ਜਪ-ਤਪ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਸਭ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਮਿੱਤ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਮਧਾਰੀ ਪੰਥ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਿਰਤਾਜ ਸਤਿਗੁਰੂ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿੱਚ 2012 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਮਿੱਤ ਨਾਮ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਇਕ ਵੇਰ ਸਵਾ ਲੱਖ ਪਾਠ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਿਆਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਪਾਠ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਕ ਵੇਰ ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ ਦੇ ਸਵਾ ਲੱਖ ਪਾਠ ਅਤੇ ਹਵਨ ਯੱਗ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਕ ਵੇਰ 2016 ਈ. ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮੇਂ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ 200 ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੇਲਿਆਂ- ਹੋਲਿਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰਪੁਰਬਾਂ ਤੇ ਆਦਿ ਅਤੇ ਦਸਮ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸੈਂਕੜੇ ਪਾਠਾਂ ਦੇ ਭੋਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਾਲ ਭਰ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਵੀ 1 ਮਾਰਚ ਤੋਂ 9 ਮਾਰਚ 2025 ਤੱਕ ਆਦਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਕੱਤਰ ਸੌ ਅਖੰਡ ਪਾਠ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ।
ਸਤਿਗੁਰੂ ਫੇਰ ਪੰਜਾਬੇ ਆਵਨ- ਬਾਬਾ ਚੰਦਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬਾਰਾਂਮਾਹ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸਤਿਗੁਰ ਫੇਰ ਪੰਜਾਬੇ ਆਵਣ ਅਗਲੀਆਂ ਸਫਾਂ ਸਭ ਉਠਾਵਨ। ਨਵੇਂ ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਝੁਲਾਵਣ ਜਗ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਜਪਾਵਨ ਅਸੁਰ ਸੰਘਾਰ ਕੇ। ' ਨਾਮਧਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉਸੇ ਦੇਹ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਸਤਿਜੁਗ ਵਰਤੌਣਾ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਦੇਸ ਗਵਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਚਨ ਕਰਨੇ ਕਿ ਇਹ ਬਿੱਲੇ ਮੈਨੂੰ ਹੱਥ ਪਾਉਣਗੇ, ਦੂਰ ਲੈ ਜਾਣਗੇ, ਮਰ ਗਿਆ ਲਿਖਣਗੇ ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਨਹੀਂ ਮੰਨਣਾ। ਅਜੇਹੇ ਬਚਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਦਰਜ ਹਨ। ਰੰਗੂਨ ਤੋਂ ਲਿਖੇ ਕਈ ਹੁਕਮਨਾਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਐਸੇ ਬਚਨ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸੰਗਤਾਂ ਵੱਲ ਲਿਖੇ। ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਨੰ.5 ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ-
"ਹੋਰ ਅਸੀ ਅਨੰਦ ਹਾਂ ਹਰਿ ਤਰਾ ਸੇ। ਇਕ ਸੰਗਤ ਦੇ ਬਛੋੜੇ ਦਾ ਬੜਾ ਦੁਖ ਹੈ। ਸੋ ਏਹੁ ਦੁਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੇਟਨ ਦਾ ਹੈ, ਜਦ ਗੁਰੂ ਚਾਹੂ ਤੁਰਤ ਹੀ ਮੇਟ ਦੇਊਗਾ। ਹੋਰ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਕੇ ਬਡੇ ਅਨੰਦ ਹੋਇ। ਪਰ ਏਹੁ ਬਾਤੁ ਬੀ ਜਾਣੀ ਜੋ ਸੰਗਤ ਕੋ ਬੀ ਬਿਛੋੜੇ ਦਾ ਦੁਖ ਬਡਾ ਹੋਇ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸੋ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਸਭੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਚਨਾ ਉਪਰ ਪਰਤੀਤ ਰੱਖੋ, ਏਹੁ ਬੀ ਦੁਖ ਮੇਟ ਦੇਊਗਾ। ਦੇਖੋ ਪਹਿਲੇ ਜੋ ਮਲੇਛ ਕਾ ਪੂਰਬ ਤੇ ਆਉਣਾ ਸੀ ਸੋ ਬੀ ਹੋਆ ਅਰ ਫੇਰ 1278 (ਹਿਜਰੀ ਸੰਮਤ) ਸੰਤ ਖਾਲਸਾ ਬੀ ਹੂਆ, ਫੇਰ 1288 ਮੈ 80 ਸੀਸ ਬੀ ਲੱਗੇ। ਫੇਰ ਏਸ ਤਰਫ ਕੋ ਬੀ ਆਇ ਪ੍ਰੇਦਸ ਮੈ| ਫੇਰ ਦੋਸ ਮੈ ਆਉਣਾ ਬੀ ਕਹਾ ਹੈ। (ਹੁਕਮਨਾਮੇਂ ਪੰਨਾ 137-38)
ਫੋਰ ਜਦੋਂ ਰੰਗੂਨ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਬਹੁਤ ਸਿੱਖ ਜਾਣ ਲੱਗੇ, ਜੇ ਕੋਈ ਫੜਿਆ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋਣੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਏਥੇ (ਰੰਗੂਨ) ਆਉਣੋ ਰੋਕਦਿਆਂ ਇਕ ਹੁਕਮਨਾਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ-
“ਹੋਰ ਭਾਈ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਏਥੇ ਆਉਣ ਤੇ ਬੰਦ ਕਰੋ। ਏਥੇ ਆਉਣ ਤੇ ਖਰਚ ਖੇਚਲ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਰ ਮੇਲਾ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਲੋਕ ਮਲੂਮ ਕਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਇਹ ਖਬਰ ਨਹੀਂ ਕੀ ਦੁਖ ਦੇਣ ਸਾਨੂੰ ਬੀ ਤੇ ਆਉਣ ਬਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬੀ। ਜੇ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ ਤਾ ਬੀ ਬੁਰਾ ਹੈ, ਜੇ ਆਉਣ ਬਾਲਿਆ ਨੂੰ ਦੁਖ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾ ਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁਖ ਤੇ ਬਡਾ ਹੈ। ਏਹੁ ਬਾਤ ਹੀ ਮੁਕੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਜੇ ਤੇ ਮੇਰਾ ਸਰੀਰ ਓਹ ਹੈ ਜੇੜਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਖਿਆ ਹੈ, ਬਾਢੀ ਸੁਤ, ਤਾ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪੇ ਹੀ ਆ ਜਾਊ ਕੋਈ ਦਿਨ ਤਾਈ ਡੇਰੇ । ਅਰੁ ਜੇ ਮੈ ਓਹ ਸਰੀਰ ਨਹੀ ਤਾ ਮੇਰਾ ਦਰਸਨ ਕਰਕੇ ਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ।" (ਹੁਕਮਨਾਮਾ. 52 ਪੰਨਾਂ 422-23)
ਅਜੇਹੇ ਅਨੇਕਾਂ ਬਚਨ ਹਨ, ਵੰਨਗੀ ਮਾਤਰ ਹੀ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੋਚਰ ਹਨ ਜਿਸਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਮੈਂ ਵਾਪਸ ਦੇਸ ਏਸੇ ਦੇਹ ਵਿੱਚ ਆਵਾਂਗਾ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਨਾਮ-ਬਾਣੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਯੱਗ ਕਰਵਾਕੇ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਣੇ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਾਸ ਇਕ ਸਿੰਘ ਸੁੰਦਰ ਕੁਰਸੀ ਬਣਾ ਕੇ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਤੇ ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਫੁਰਮਾਇਆ, ਭਾਈ ਇਸ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਉਣਗੇ ਤੇ ਬੈਠਣਗੇ। ਪੂਰਵ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਏਨਾਂ ਹੁਕਮਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਹਜੂਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਬੈਂਕੋਕ (ਥਾਈਲੈਂਡ) ਗਿਆਨੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, ਸ. ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਖੇ ਕਈ ਵਰ੍ਹੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਡੇਰਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਏਸੇ ਘਰ ਹੀ ਬੰਕੋਕ ਦੌਰਿਆਂ ਸਮੇਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਡੇਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਾਲਾ ਕਮਰਾ, ਬੈਡ ਆਦਿ ਉਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਗਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਹਜ਼ੂਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਵੀ ਉਥੇ ਜਾ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਦਿਨ ਇਕ ਬੀਬੀ ਨੇ ਅਰਜ ਕੀਤੀ, ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਆਪ ਜੀ ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਹੋ, ਹੁਣ ਇਸੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਡੇਰਾ ਰੱਖੋ ਤੇ ਇਸ ਮੰਜੇ ਤੇ ਹੀ ਬਿਰਾਜਿਆ ਕਰੋ । ਸ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਉਦੇ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ, “ਬੀਬੀ ਜੀ ਇਸ ਮੰਜੇ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਆਉਣਗੇ ਤੇ ਬਿਰਾਜਨਗੇ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਰਗੋਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਕਲ ਦੀਪ ਭਵਨ ਮੋ ਜਾਹੀ, ਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤ ਕੇ ਜਾਮੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਮਿਤ ਭਜਨ ਬਾਣੀ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ।ਹਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸੇਵਕਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਮਧਾਰੀ ਲੇਖਕ
94176-01321 -
Namdhari FC Tops I-League Table after 10th week
Date: 27 Jan 2025
With Blessings of Satguru Uday Singh Ji, Namdhari FC Reigns as Table-Toppers After 10th Week in I-League 2024-25
Namdhari FC has ascended to the top of the I-League 2024-25 standings after an impressive 10th week of action. Accumulating 20 points from 10 matches, the team has showcased remarkable consistency and dominance, cementing its place as the league leader.
Their latest triumph, a commanding 5-2 victory over Shillong Lajong FC on January 25, 2025, marked their fourth consecutive win and extended their unbeaten streak to seven games. Powered by Peter Haokip’s clinical brace and the dynamic contributions of Brazilian stars Vicente De Paula Mercedes and Cledson Carvalho Dasilva, Namdhari FC has proven to be a force to reckon with this season.
With Satguru Ji's guidance and unwavering support from their fans, Namdhari FC has entered a critical phase of the league as firm title contenders. Fans and followers will be eager to see if their team can maintain this momentum and march towards I-League glory.
-
The 1872 Kooka Massacre: A Historical Prelude to the 1919 Amritsar Massacre
Date: 19 Jan 2025
The 1872 Kooka Massacre: A Historical Prelude to the 1919 Amritsar Massacre
The Jallianwala Bagh massacre of 1919, an event that forever scarred Indian history, finds its roots in the systemic injustices and dynamics established decades earlier during the 1872 Kooka (Namdhari Sikh) Massacre. Both incidents highlight the British colonial strategy of suppressing dissent through brute force, emboldened by the complicity of native elites and clergy, which allowed such atrocities to persist.The Kooka Massacre of 1872: Seeds of Impunity
In January 1872, the Namdhari Sikhs, led by Satguru Ram Singh Ji, sought to challenge British imperial policies, including the slaughter of cattle near religious sites and unfair taxation. Their resistance culminated in the Malerkotla incident, where they attacked a slaughterhouse, defending their cultural and religious values. The British response was swift and brutal. Deputy Commissioner Lambert Cowan ordered the execution of 66 Namdhari Sikhs without trial, a move widely condemned by progressive British voices like The Friend of India. Despite this criticism, Cowan's actions were defended by local Sikh clergy and aristocracy, who distanced themselves from the Kooka movement to curry favor with the colonial administration.The clergy's alignment with British authorities created a "support blanket" for imperial policies. Their endorsement of Cowan’s actions not only undermined the Sikh principles of justice and equality but also reinforced colonial dominance. This support discouraged broader resistance and emboldened British officers to act with impunity.Parallels Between 1872 and 1919
The Kooka Massacre set a precedent for the systemic impunity that colonial officers would enjoy in subsequent decades. General Reginald Dyer’s decision to open fire on unarmed civilians in Jallianwala Bagh in 1919 mirrored Cowan's approach of using excessive force to suppress dissent. Like Cowan, Dyer received significant backing from native elites and clergy, who even honored him in public ceremonies despite widespread condemnation of his actions. This continuity of support from influential local figures perpetuated the cycle of violence and injustice.The Role of Native Elites and Clergy
The complicity of Sikh clergy and aristocracy in both massacres highlights the detrimental role of opportunistic alliances with colonial powers. By aligning with British interests, these groups prioritized their privileges over the collective welfare of the people. In both 1872 and 1919, their actions suppressed potential uprisings and fostered a false sense of security for imperial officers, enabling them to act without fear of repercussions.A Missed Opportunity for Resistance
The Kooka Massacre presented a chance for the Sikh intelligentsia and clergy to unite against colonial oppression. Instead, their collaboration with the British reinforced the exploitative system. This failure to challenge the empire laid the groundwork for the atrocities of 1919, showing how historical inaction can have far-reaching consequences.Conclusion
Both events, the Kooka massacre of 1872 and the Jallianwala Bagh incident of 1919 demonstrate how colonial policies of division and suppression were facilitated by the complicity of native elites. Recognizing these patterns is crucial not only to understand the past but also to ensure that such failures are not repeated. By reflecting on these tragedies, we can draw lessons on the importance of ethical leadership and collective resistance against injustice.- Dr. AS Panesar -
उस्ताद ज़ाकिर हुसैन - एक फरिश्ता जिसने तबले की दशा और दिशा बदल दी
Date: 02 Jan 2025
15 दिसम्बर की सुबह हरि मंदिर में आसा दी वार की भोग की अरदास में जब सूबा बलविंदर सिंह जी ने उस्ताद ज़ाकिर हुसैन जी की तंदुरूस्ती के लिए अरदास की तो मेरे दिल को धक्का सा लगा और मन मे नकारात्मक विचार आने लगे क्योंकि मुझे 15 नवंबर को ही प्रसिद्ध तबला वादक पं योगेश समसी जी से चर्चा के दौरान द्वारा ज्ञात हुआ था कि उस्ताद जी की सेहत ठीक नहीं चल रही है। हम सभी उनके स्वास्थ को लेकर चिंतित तो थे लेकिन जब अरदास में उनका नाम आया तो ये चिंता और बढ़ गई। आसा दी वार के बाद जब मैं घर आया तो करीब आधे घंटे बाद हजूरी रागी बलवंत सिंह जी का फोन आया कि ज़ाकिर भाई ICU में हैं और उनकी सेहत बहुत ख़राब है, ये सुनते ही जैसे पैरों तले जमीन खिसक गई और दिल की धड़कने और बढ़ गई। मैंने तुरंत पंडित योगेश समसी जी (योगेश भैया) को फोन किया तो उन्होंने कहा कि किसी भी समय कुछ भी हो सकता है, उनकी सेहत के लिए सद्गुरु जी के चरणों में अरदास करो। बलवंत सिंह जी ने परम पूज्य सद्गुरु जी से फोन पर अर्ज़ की तो हुक्म हुआ कि ज़ाकिर भाई ने बहुत जल्दी भाणा वरता लिया।
16 दिसम्बर (अमरिका की 15 दिसम्बर) को योगेश भैया का मैसेज आता है कि "ज़ाकिर भाई इस दुनिया मे नही रहे" ..... आज भी इस ख़बर की सच्चाई पर विश्वास नहीं होता..... । यह सच है कि जो आया है उसने जाना भी है..... लेकिन इतनी जल्दी....??
उनके निधन की ख़बर से सारा संगीत जगत शोक की लहर में समा गया। कोई भी इस ख़बर पर विश्वास नहीं कर पा रहा था.....
पद्मविभूषण उस्ताद ज़ाकिर हुसैन जी के विषय मे कुछ भी कहना या लिखना सूरज को दिया दिखाने के जैसा है। वह एक विश्व प्रसिद्ध और महान कलाकार तो थे ही उसके साथ - साथ वे एक महान इंसान भी थे जिनका कोई सानी नहीं।एक ज़माना था जब तबला वादकों को निम्न श्रेणी में रखा जाता था और और उनको इतना सम्मान भी नहीं मिलता था जितना शास्त्रीय संगीत के गायकों या तंत्र वाद्य के कलाकारों को मिलता था। तबले का शास्त्रीय संगीत में आज जो स्थान है उसका श्रेय बहुत से बुजुर्ग कलाकारों जैसे उस्ताद अहमद जान थिरकवा, उस्ताद अमीर हुसैन खान, उस्ताद हबीबुद्दीन खान, उस्ताद अल्लारक्खा खान, पंडित किशन महाराज, पंडित सामता प्रसाद, पंडित अनोखे लाल मिश्रा आदि को तो जाता ही है लेकिन तबले को विश्व पटल पर प्रसिद्ध, प्रचलित और एक विशेष पहचान दिलाने का श्रेय यदि किसी कलाकार को जाता है तो वो उस्ताद ज़ाकिर हुसैन हैं।
विश्व के अलग-अलग देशों के महान संगीतज्ञों के साथ तबले के नाद का कैसे- कैसे प्रयोग हो सकता है ये उन्होंने बखूबी कर के दिखाया और तबले को वैश्विक संगीत में एक विशेष स्थान दिलवाया। उस्ताद ज़ाकिर हुसैन बहुमुखी प्रतिभा के धनी थे। वे तबला के अलावा और भी कई साज़ बखूबी बजा लेते थे। उन्होंने एक म्यूजिक बैंड "शक्ति" बनाया जो विश्व भर मे बहुत प्रसिद्ध हुआ। उन्होंने फ़िल्मों में संगीत निर्देशन भी दिया, गाया भी और कई फ़िल्मों में अभिनेता के रूप मे भी नज़र आए।
तबला सोलो वादन में उनका योगदान अद्वितीय है। वे हर घराने का तबला बजाने मे निपुण थे और सच तो यह है कि उन्होंने तबला वादन को घराने की संकीर्णता से मुक्त किया। एक ज़माना था जब एक घराने का तबला वादक या गुरु अपने शिष्यों को दूसरे घराने के वादकों का तबला सीखना तो दूर सुनने भी नहीं देते थे। "मेरा घराना दूसरों से श्रेष्ठ है" तबला वादकों के इस अहंकार को ज़ाकिर जी ने बहुत विनम्रता, प्रेम और सद्भावना के साथ तोड़ा और तबले को घराने की संकीर्णता से मुक्ति दिलाई। उन्होंने बहुत प्रेम और आदर के साथ हर घराने की खूबियों को अपनाया और अपने वादन के द्वारा उनका प्रचार भी किया। आज कोई स्वीकार करे या न करे पर हर घराने का तबला वादक उनका अनुकरण करता है और उनके जैसा बनना चाहता है।
उस्ताद ज़ाकिर हुसैन जी कहा करते थे कि "तबला मुख्य रूप से संगत का वाद्य है, एक श्रेष्ठ तबला वादक वही है जिसमें अलग-अलग कलाकारों के साथ संगत करने की कुशलता हो" । एक संगतकार के रूप मे उन्होने जो सफल प्रयोग किए वो अपने आप मे बेजोड़ हैं।
उन्होंने साथ-संगत की एक नई शैली को जन्म दिया। वे जिस कलाकार के साथ भी तबला संगत करते थे उस कलाकार की प्रस्तुति में उनकी संगत से चार चाँद लग जाते थे । ज़ाकिर जी तबला संगत करते समय मुख्य कलाकार के साथ इतना एक रस हो जाते थे कि ऐसा प्रतीत होता था जैसे ज़ाकिर जी अपने साथी कलाकार का मन पढ़ लेते हैं। और यही कारण था कि हर कलाकार का ये सपना होता था कि ज़ाकिर जी उसके साथ संगत करें। लेकिन यह भी सत्य है कि उनके इस गुण के कारण कुछ कलाकार उनको एक संगतकार के रूप मे अपने साथ बैठाना कम पसंद करते थे क्योंकि ज़ाकिर जी संगतकार होते हुए भी श्रोताओं के आकर्षण का केंद्र बन जाते थे।ज़ाकिर जी एक महान कलाकार होने के साथ-साथ अति विनम्र, सम्वेदनशील, अत्यंत जागरूक और आध्यात्मिक सोच रखने वाले इंसान थे। वे जिससे भी मिलते थे उसे अपने मधुर और विनम्र स्वभाव से अपना बना लेते थे। अपने से बड़ों का आदर सत्कार, बराबर वालों से मित्रता का व्यावहार और छोटों को प्रेम और वात्सल्य भाव से मिलना उनके स्वभाव का विशेष गुण था। इसलिए उनसे मिलने वाले हर व्यक्ति के पास उनसे जुड़ी एक कहानी है।
नामधारी सिख समाज के साथ ज़ाकिर जी का संबंध 1970 के दशक से रहा है जब उन्होंने श्री सद्गुरु जगजीत सिंह जी की हजूरी में सद्गुरु प्रताप सिंह संगीत सम्मेलनों में लखनउ, औरंगाबाद, मुंबई आदि शहरों में अपनी करिश्माई प्रस्तुति दे कर श्री सद्गुरु जगजीत सिंह जी की अपार खुशियां और आशीर्वाद प्राप्त किया। लेकिन अपने कार्यक्रमों की व्यस्तता के कारण वे चाहते हुए भी सन 2010 से पहले श्री भैणी साहिब नहीं आ सके। मुझे आज भी 15 फरवरी 2010 का वह दिन जस की तस याद है जब ज़ाकिर जी अपने प्रिय गुरुभाई पंडित योगेश समसी जी के साथ श्री सद्गुरु जगजीत सिंह जी के दर्शन के लिए विशेष तौर पर पहली बार श्री भैणी साहिब पधारे और दोनों ने तबला जुगलबंदी की हाज़िरी लगा के सद्गुरु जी की ढेर सारी खुशियां और आशीर्वाद प्राप्त किया। उसके बाद सन् 2014, 2015, 2019 और 2023 में भी ज़ाकिर जी ने सद्गुरु उदय सिंह जी की हजूरी में सद्गुरु जगजीत सिंह संगीत सम्मेलन में अपनी कला से नामधारी साध संगत और संगीत रसिकों को मंत्र मुग्ध किया तथा सद्गुरु उदय सिंह जी की अपार खुशियों के साथ-साथ, साध-संगत और बाहर से आए श्रोताओं का प्यार और दुलार प्राप्त किया।
उस्ताद ज़ाकिर हुसैन जी का इस तरह अचानक दुनिया से विदा हो जाना सारे संगीत जगत और विशेष रूप से नामधारी संगत को एक गहरे दुःख में धकेल गया। उनके निधन से एक सांगीतिक युग का अंत हो गया। ऐसे कलाकार और ऐसे इंसान सदियों में एक बार जन्म लेते हैं। ज़ाकिर जी एक फरिश्ता थे जो 73 वर्षों के लिए पृथ्वी ग्रह पर आए और तबले की दशा और दिशा दोनों बदल गए।
उस्ताद ज़ाकिर हुसैन जी का इस दुनिया से जाना वैश्विक संगीत के लिए अपूर्णीय क्षति है। जब तक सूरज और चाँद हैं उनका तबला और संगीत हम सभी को आध्यात्मिक अनुभूति और आत्मरंजन से ओतप्रोत करता रहेगा । वे भले ही अब शारीरिक रूप से हमारे बीच नही हैं लेकिन अपनी कला के जरिए वो हमेशा हमारे दिलों में रहेंगे।परम पूज्य सद्गुरु जी के चरणों में प्रार्थना है कि वे उस्ताद ज़ाकिर हुसैन जी की जीवात्मा को अपने चरणों में निवास प्रदान करें तथा उनके परिवार, शिष्यों और प्रशंसकों को उनका बिछोड़ा सहन करने की शक्ति प्रदान करें।
- राजेश कुमार मालवीया